Pomocnik Historyczny

Łuki w arabeskach

Sztuka muzułmańska zdołała potwierdzić swoją odrębność przede wszystkim w architekturze. Nie stworzyła natomiast rzeźby i malarstwa, ponieważ nie sprzyjała temu religia.

Sztuka islamu.

Termin sztuka islamu lub sztuka muzułmańska może być mylący, jako że sugeruje związek sztuki z religią, natomiast obejmuje on też sztukę świecką, jaka powstała na obszarach znajdujących się pod panowaniem lub wpływami islamu. Jej główne osiągnięcia to monumentalna architektura oraz wyszukane ornamenty roślinne i geometryczne. Ma przy tym łatwo rozpoznawalne cechy i nie można jej pomylić z żadną inną. Wprowadziła m.in. nowe detale architektoniczne, jak różne formy łuku, sklepienie kopułowe czy iwan, pomieszczenie w formie głębokiej niszy, na planie prostokąta lub kwadratu, otwarte z jednego boku, zwykle na dziedziniec. Cechą rozpoznawalną jest pokrywanie dekorowanych powierzchni wzorami utworzonymi z geometrycznych lub roślinnych elementów (takich jak arabeska), tworzących wrażenie nieskończonych powtórzeń (co miało pobudzać do kontemplowania nieskończonej natury Boga). Ten typ dekoracji rozwinął się na tak wielką skalę ze względu na brak przedstawień figuralnych, przynajmniej w kontekście religijnym. Szczególną rolę wśród form dekoracyjnych odgrywają napisy. Niespotykany dotychczas w sztuce tak systematyczny użytek z ornamentalnej epigrafii wiąże się z wiarą muzułmańską, uznającą Koran za słowo boże.

Sztuka staroarabska.

W okresie poprzedzającym podbój muzułmański dokonania artystyczne mieszkańców Arabii były raczej skromne. Al-Hidżaz, centralny region Arabii, gdzie zrodził się islam, był pozbawiony tradycji architektonicznej. Najświętsze sanktuarium, Al-Kaba w Mekce, poświęcone bożkom plemiennym czczonym w politeistycznej religii staroarabskiej, było prostym budynkiem w kształcie niemal sześcianu, który na przełomie VI–VII w. został przekryty płaskim dachem wspartym na sześciu drewnianych kolumnach (według tradycji przez Kopta z Egiptu). Jego ściany pokrywały wiersze oraz malowidła (najprawdopodobniej pochodzące z początku VII w.) i zdradzające obce wpływy, o różnorodnej tematyce, wśród których były także wizerunki Jezusa i jego matki Marii. Wokół sanktuarium ustawiano figurki bożków. Po zdobyciu Mekki Mahomet przekształcił Al-Kabę w meczet, nazwany Masdżid al-Haram (Święty Meczet). Obecny wygląd uzyskał on w 1577 r. za panowania osmańskiego sułtana Selima III i jest nie tylko najważniejszą, ale także największą świątynią świata muzułmańskiego.

Nic nie wiadomo o rezydencjach czy pałacach bogatych kupców mekkańskich. Jedyny dom prywatny, który zyskał na znaczeniu, dom Mahometa w Medynie, stanowił prosty kwadratowy dziedziniec z kilkoma małymi pomieszczeniami po jednej stronie i kolumnadą pni palmowych, na których spoczywał dach z liści palmowych. Mimo ubóstwa rodzimych tradycji Arabowie z Półwyspu Arabskiego byli świadomi dokonań wczesnych kultur arabskich (art. s. 8). Jedną z nich stworzyli chrześcijańscy Lachmidzi w środkowym Iraku, którzy wprowadzili do semickiego świata Arabów sporo elementów irańskich. Natomiast wiele budowli z okresu panowania innej chrześcijańskiej dynastii, Ghassanidów, zalicza się do tzw. architektury bizantyjsko-chrześcijańskiej. (Panowali do końca VI w. na ziemiach Syrii i Jordanii; te tereny w VII w. zajęli Umajjadzi). Jeszcze inną cywilizacją, która oddziaływała na wyobraźnię Arabów, była kultura Jemenu na południowym krańcu Półwyspu Arabskiego. Powstała tam wiele wieków przed islamem wspaniała architektura oraz oryginalna miejscowa rzeźba.

Wskazania Koranu i podboje.

Kiedy Mahomet przejął władzę nad Mekką i Al-Kabą (art. s. 12), oczyszczając sanktuarium z oznak wiary w wielu bogów, polecił zamalować obrazy na jej ścianach, ale pozostawić Marię z Jezusem. Koran milczy na temat estetycznej strony malarstwa, rzeźby i innych rodzajów sztuki. Zawiera natomiast pewną liczbę stwierdzeń, które są interpretowane jako potępienie przedstawień figuralnych. Spowodowało to zakaz wyobrażania istot żywych, głównie w architekturze, sztuce rękodzieła artystycznego i książkach związanych z religią. Mogło bowiem być to interpretowane jako próba naśladowania Boga przez rywalizującego z nim artystę. W świecie świeckim tradycja sztuki figuralnej przetrwała i rozwijała się przez cały okres średniowiecza.

Jak już zauważyliśmy w poprzednich tekstach, nomadzi z pustynnych obszarów Półwyspu Arabskiego przejmowali i przekształcali twórczo elementy wielu innych tradycji kulturowych. W trakcie podbojów zetknęli się oni z dziedzictwem starożytnego Bliskiego Wschodu i rejonu Morza Śródziemnego, ze sztuką chrześcijan i perskich Sasanidów. W dużym zakresie korzystali z pomocy rzemieślników i artystów greckich (bizantyjskich) i perskich.

Meczet.

Stworzenie architektonicznej formy meczetu było najważniejszym wkładem wczesnomuzułmańskiej Arabii w rozwój późniejszej architektury, która dostosowywała się do tradycji narodów przyjmujących islam.

Ale także meczet, po arabsku masdżid (miejsce, gdzie bije się pokłony, od sadżada – kłaniać się, padać na twarz), ma swój przedmuzułmański rodowód. Podczas ceremonii religijnych Arabów symbol bóstwa umieszczano nieraz w namiocie, kształtem przypominającym kopułę (arab. kubba), lub przykrywano tkaniną rozpostartą na ramie o kształcie kolebkowego dachu. Z miejscem świętym wiąże się semickie pojęcie haram, oznaczające często rozległy teren, dostępny jedynie dla pewnych osób i w pewnych okresach. Przyjmuje się, że wczesna forma meczetu jako miejsca modlitwy muzułmanów wywodzi się z planu domu Mahometa w Medynie. Początkowo, ze względu na charakter wiary muzułmańskiej i jej minimalistyczne wymogi pod względem liturgicznym, kwadrat wyrysowany na piasku mógł służyć za miejsce do wspólnej modlitwy, o ile zaznaczony był bok wskazujący kierunek do Mekki. Skromne wymogi wynikały z koczowniczego trybu życia pierwszych arabskich wyznawców islamu.

Meczet islamski jest głównie domem modlitwy. Ma bardzo proste wyposażenie wewnętrzne i dwa podstawowe elementy związane z kultem. Pierwszym jest mihrab, czyli nisza, zwykle na planie półokrągłym lub wielobocznym w sali modlitewnej, znajdująca się pośrodku ściany kibli, wskazującej kierunek do Mekki; drugim jest minbar, kazalnica, wykonana zazwyczaj z drewna, ustawiona na prawo od mihrabu, z której wygłasza się chutbę (kazanie podczas piątkowej modlitwy). Służył pierwotnie księciu (kalifowi lub namiestnikowi) do ogłaszania faktu objęcia urzędu lub abdykacji.

Oba kultowe elementy były dekorowane – mihrab stiukiem, wykładziną z płytek lub mozaiką, minbar dekoracją reliefową i ażurową w drewnie – w duchu epoki i miejsca powstania. Pełny obraz meczetu uzupełniają: minaret (arab. manara, od nur – światło, miejsce, skąd widać światło), wieża towarzysząca meczetom od okresu panowania Umajjadów, służąca jako miejsce, z którego wierni wzywani są do modlitwy przez azan (od arab. azana – pozwalać), oraz mida’a – studnia (basen) do ablucji, przy której wierni mogą dokonać oczyszczenia przed wejściem do meczetu.

Pierwsze meczety zakładane na zdobytych terytoriach były nietrwałymi konstrukcjami budowanymi z suszonej cegły i z kolumnadą z pni palmowych, przekrywaną gałęziami i liśćmi palm. A ponieważ w społeczeństwie nadal utrzymywały się stare struktury plemienne, w powstających miastach każda grupa zakładała meczet w swojej dzielnicy. Palącym problemem stało się wypracowanie wzoru meczetu gromadzącego, skupiającego w piątki całą wspólnotę muzułmańską na modlitwie. Za panowania Umajjadów powstały pierwsze monumentalne meczety. Dla historii architektury islamu szczególne znaczenie ma Wielki Meczet w Damaszku, stanowiący całkowicie muzułmańskie założenie. Innowacje stanowią plan i wprowadzenie mihrabu. Zachowała się duża część jego ornamentyki. Kraty okienne były wspaniale rzeźbione, dolne partie ścian miały marmurowe wykładziny, ale najsławniejszym elementem dekoracji były mozaiki, pierwotnie pokrywające prawdopodobnie wszystkie ściany w portykach, na fasadzie dziedzińca i w sali modlitw. Przypuszcza się, że zostały wykonane przez sprowadzonych bizantyjskich twórców mozaik. Budowlę sami Arabowie uważali za jeden z cudów świata.

Nie zachowały się najstarsze meczety, lecz świadectwa literackie ukazują ewolucję tradycji budownictwa – najpierw w samej Medynie, a potem w nowo tworzonych miastach, jak Al-Basra, Al-Kufa, Wasit w Iraku, Al-Fustat w Egipcie i Al-Kajrawan w Ifrikijji (dzisiejsza Tunezja). Pierwsze meczety w Iraku były prostymi, kwadratowymi założeniami z głębokim portykiem wyznaczającym stronę kibli.

Najwcześniejsze meczety były budowane bez minaretu. Nie miał go meczet Proroka w Medynie. Według przekazu murzyński niewolnik Bilal jako pierwszy muezin wzywał do modlitwy z wysokości dachu sąsiedniego domu, potem po zdobyciu Mekki z dachu Al-Kaby. Pierwsze znane minarety pojawiły się w ok. 80 lat po śmierci Proroka. Najstarszym stojącym do dzisiaj minaretem jest masywny minaret Wielkiego Meczetu (Sidi Ukba) w Al-Kajrawanie. W niektórych najstarszych świątyniach, jak Wielki Meczet w Damaszku (705 r.), który zaopatrzony był w trzy minarety, służyły one początkowo jako oświetlane wieże strażnicze. Meczet umajjadzki w Medynie zbudowany przez kalifa al-Walida miał cztery minarety na planie kwadratu wzniesione w czterech rogach w latach 707–709, które stały się prototypami większości minaretów północnoafrykańskich.

Z czasem minarety odbiegły znacznie od swojej pierwotnej funkcji i stały się oznaką potęgi władcy i zwycięskiego islamu. Jednym z najokazalszych przykładów jest obecna dzwonnica katedry w Sewilli – Giralda, która mimo renesansowej przebudowy pozostaje jednym z najważniejszych zabytków świata islamu. Zbudowana została pierwotnie jako minaret meczetu Almohadów, wzorowany na wieżach meczetów w Marrakeszu i Rabacie.

Sztuka za Umajjadów.

Muawija, założyciel dynastii, ustanowił swoją rezydencję w Damaszku. To pod ich panowaniem połączone zostały tradycje różnych kultur, przede wszystkim hellenistyczno-bizantyjskiej w Syrii i sasanidzkiej w Iranie i Iraku. Starożytna ornamentyka świata śródziemnomorskiego oferowała islamowi formy liści i kwiatów – jak rozeta, palmeta, akant, winorośl.

Piąty kalif umajjadzki Abd al-Malik zbudował w Jerozolimie meczet Kopuła na Skale, ukończony w 691 r., będący najwcześniejszą muzułmańską budowlą, która dotrwała do naszych czasów. Ośmiokątna konstrukcja z centralną kopułą pochodzi z koncepcji architektury rzymsko-bizantyjskiej i należy do kategorii budowli znanych jako martyria. Powstanie meczetu powiązano z cudowną nocną podróżą do Masdżid al-Aksa (Najdalszego Meczetu, który miał znajdować się w Jerozolimie), o której mówi sura XVII Koranu („Chwała temu, który przeniósł swojego sługę nocą z meczetu świętego do meczetu dalekiego”). Wzniesione w tym miejscu sanktuarium miało głosić zwycięstwo islamu jako religii dopełniającej objawienie dwóch pozostałych religii monoteistycznych, a swoim przepychem miało dorównać wielkim kościołom Jerozolimy: Wniebowstąpienia Pańskiego i Zmartwychwstania. Wybudowany w latach 709–715 przez Al-Walida na Wzgórzu Świątynnym meczet Al-Aksa przylega od południowej strony do Kopuły na Skale, tworząc z nią jedną całość.

Główne meczety w Damaszku, Medynie i Jerozolimie, wybudowane w okresie stabilizacji za panowania Al-Walida I (705–715 r.), stały się modelem dla wielu późniejszych budowli świątynnych. Powstała też architektura świecka. Zachowały się budowle wznoszone w terenie wiejskim i na stepach Syrii i Jordanii. Uważano, że budowane tam rezydencje odzwierciedlały umajjadzkie zamiłowanie do beduińskiego trybu życia. W rzeczywistości spełniały one różnorodne funkcje w nowym środowisku. Część z nich wzorowana była na wojskowych obozach. Jedna z budowli, Kasr al-Hajr Wschodni, leżący 100 km na północny wschód od Palmyry, funkcjonowała przez pewien czas jako oddzielne miasto obejmujące m.in. najwcześniejszy znany karawanseraj (rodzaj zajazdu), łaźnię oraz sześć dużych domostw, meczet i tłocznię oliwy.

Nieukończony pałac w Al-Muszatcie (arab. obóz zimowy), na południowy wschód od Ammanu, jest prawdopodobnie najlepiej znanym przykładem świeckiego budownictwa z wczesnego okresu islamu. Budowla na planie kwadratu, otoczona murem z 25 półbasztami, zbudowana w typie umocnionego obozu beduińskiego, nawiązująca do wcześniejszych zamków Ghassanidów czy Lachmidów, odznacza się bardzo bogatą dekoracją reliefową na fasadzie. Świeckie budowle dostarczyły obfitych świadectw charakterystycznych cech sztuki Umajjadów. Postępowali oni według tradycji rzymskich i wczesnobizantyjskich. Przejawiało się to m.in. w stosowaniu mozaik, jak np. w zamku Chirbat al-Mafdżar, gdzie podłoga w łaźni była całkowicie pokryta różnymi kompozycjami abstrakcyjnymi, w układach wzorów spotykanych na dywanach. Pałace zdobione były też malowidłami ściennymi z motywami flory i fauny, a także przedstawieniami postaci ludzkich, jakie spotykamy w zamku Kusajr Amra (obecnie w Jordanii).

Sztuka za Abbasydów.

Przesunięcie ośrodka władzy na wschód spowodowało, że kultura, administracja i dwór kalifa znalazły się pod wpływem starych tradycji państwa Sasanidów. Nowa stolica, Bagdad, zaplanowana przez Al-Mansura na planie koła, jako centrum imperium światowego, miała pokazać, że przejmuje ono starożytne tradycje tego rejonu (więcej o tym mieście – art. s. 60 i 64).

Mniej więcej współczesny Bagdadowi jest pałac Al-Uchajdir, stojący na pustyni, ok. 180 km na południe od miasta, wskazujący na kontynuację arystokratycznej arabskiej tradycji budowania rezydencji poza głównymi miastami. Duże znaczenie dla poznania sztuki okresu Abbasydów ma kompleks okresowej stolicy państwa (836–892 r.) w Samarze, której monumentalne budowle pałacowe i meczetowe, zbudowane przede wszystkim z cegieł glinianych (niewypalanych i wypalanych), popadły w znacznym stopniu w ruinę. Najbardziej spektakularnym dziełem jest minaret: 55-metrowa spiralna wieża z usytuowanymi na zewnątrz schodami na rampach i drugi podobny obiekt w meczecie w dzielnicy Abu Dulaf, nieco na północ od pierwszego. Przypominają one starożytne wieże poświęcone kultowi ognia u Sasanidów.

Powstał nowy styl zdobnictwa, nazwany stylem Samarry, charakteryzujący się używaniem stiuku w dekoracji ścian i okratowań okien pałacowych, z powtarzającymi się rzeźbionymi motywami roślinnymi, geometrycznymi. Zakaz wyobrażeń figuralnych obowiązywał, jak już wiemy, w miejscach modlitwy, lecz nie w pałacu. Budowle były bogato zdobione malowidłami – w pomieszczeniach haremu nawet ze skąpo odzianymi młodymi kobietami – ściany wyłożone różnymi gatunkami szlachetnego drewna, a także lustrami, masą perłową i białym marmurem.

Sztuka ornamentu, stosowana w różnego rodzaju materiałach – drewnie, metalu, kamieniu, ceramice – opierała się na abstrakcyjnych formach geometrycznych, roślinnych, kaligrafii i wyobrażeniach figuralnych. Wysoki poziom osiągnęła ceramika, zwłaszcza naczynia glazurowane, zdobione ornamentem wykonywanym różnymi technikami – malowanym angobą, rytym lub odciskanym stemplem. Popularne były imitacje białych naczyń chińskiej protoporcelany.

Najważniejsze budowle tego okresu, poza Irakiem, przetrwały w Egipcie i Afryce Północnej. Meczet zbudowany przez Ahmada Ibn Tuluna, namiestnika Abbasydów w Egipcie i założyciela nowej dynastii panującej tam w IX w., jest obecnie najstarszym istniejącym meczetem Kairu. Drugim znaczącym zabytkiem z IX w. jest Wielki Meczet w Al-Kajrawanie (Kairuan). Świątynia umajjadzka wybudowana tam przez arabskiego wodza Ukbę Ibn Nakiego w 670 r. została zniszczona na początku IX w., kiedy rządzący w imieniu Abbasydów aghlabidzcy książęta postanowili wznieść z kamienia nowy meczet. Dokonane etapami rekonstrukcje nadały mu obecny kształt. Jego ozdobą jest mihrab, będący jedną z najsławniejszych nisz modlitewnych w muzułmańskim świecie, obłożony szkliwionymi płytami fajansowymi z Mezopotamii oraz rzeźbionymi, ażurowymi płytkami z marmuru. Wybitnym dziełem jest też drewniany minbar tego meczetu, najstarszy zachowany w świecie islamu, którego wyszukana ornamentyka jest wyjątkowym arcydziełem.

Sztuka Fatymidów.

Z Ifrikijji wywodzą się Fatymidzi, którzy podbili w 969 r. Egipt i zbudowali miasto Kair jako siedzibę władcy i ośrodek militarny, który stał się najważniejszym centrum działalności artystycznej w Egipcie (art. s. 60). Nie zachowały się pierwsze monumentalne pałace, które znamy ze świadectw dziejopisarzy, natomiast z okresu wczesnych Fatymidów pochodzą dwa wielkie meczety kongregacyjne. Al-Azhar został zbudowany wraz z miastem jako główny meczet gromadzący, a nieco później dodano budynki madrasy (szkoły), dzięki czemu powstała pierwsza uczelnia teologiczna, najsłynniejszy dzisiaj uniwersytet w świecie islamu. Drugim jest meczet Al-Hakima z przełomu X i XI w., w którym dokonano zmieszania różnych tradycji architektonicznych, sięgając zwłaszcza do północnoafrykańskich korzeni. Obydwa meczety odznaczają się niezwykłą architektoniczną dekoracją, chociaż jej styl i tematy znacznie się różnią. W Al-Azharze była to głównie dekoracja stiukowa oparta na motywach roślinnych, w meczecie Al-Hakima płaskorzeźby w kamieniu. Inną ważną kategorią zabytków datowanych na okres wczesnych Fatymidów są mauzolea grobowe. Jedna ich grupa powstała w pobliżu Kairu, druga w Asuanie. Wszystkie były przekryte kopułami wspartymi na gładkich tamburach (bębnach).

Za Fatymidów sztuki i rzemiosło osiągnęły niezwykle wysoki poziom specjalizacji; można ustalić istnienie aż 210 różnych profesji rzemieślniczych. Na wielką skalę produkowano przedmioty na użytek niższych i średnich warstw społecznych: wyroby ze złota, kości słoniowej, drewna, tkaniny (wiele przetykanych złotem), biżuterię. Niezwykle cenna jest ceramika malowana, kryte lustrem naczynia, często z przedstawieniami postaci ludzkich.

Sztuka za Ajjubidów.

Po obaleniu kalifatu Fatymidów w Egipcie i Syrii rządzili Ajjubidzi. Najbardziej spektakularnymi przykładami architektury świeckiej za ich panowania były budowle wojskowe. Założyciel dynastii, Saladyn, wyposażył Kair w cytadelę, zachowały się częściowo także obwarowania w Aleppo, Damaszku i Jerozolimie. Ważną działalnością było zakładanie instytucji naukowych – madras – przeznaczonych do nauczania sunnickiego prawa (najwięcej w Syrii i Kairze). Niemal wszystkie były prostokątnymi budowlami z centralnie położonym dziedzińcem, wokół którego znajdował się co najmniej jeden iwan, niekiedy trzy lub cztery. Pomieszczeniem modlitewnym była zazwyczaj długa sala przy jednym z boków dziedzińca.

W rzemiośle artystycznym wyróżnia się produkcja emaliowanego i złoconego szkła, które zdobyło wielką popularność wśród frankijskich rycerzy w Ziemi Świętej. Jednym z charakterystycznych produktów były lampy meczetowe w kształtach przypominających dzbany z rozszerzającymi się ku górze szyjkami.

Sztuka za Mameluków.

Mamelucy (panujący w Egipcie, art. s. 74) stworzyli system wakfów, czyli zapisów pieniężnych na cele religijne, charytatywne i publiczne, który umożliwił budowę licznych meczetów, madras, mauzoleów, szpitali czy zajazdów. Pojawiły się też zupełnie nowe formy, jak studnia publiczna – sabil, i szkoła dla dzieci, w której naucza się Koranu – kuttab. Wiele wybitnych dzieł architektury z tego okresu jest dzisiaj ozdobą Kairu. Powstał nowy typ architektoniczny, łączący grobowiec z madrasą i minaretem. Najbardziej charakterystycznym przykładem jest meczet Ka’it Baja (1472 r.). Do fundacji Ka’it Baja należał też karawanseraj (zwany wakalą), który ze swym obszernym podwórzem otoczonym pomieszczeniami dla ludzi, zwierząt i towarów należał do jej najelegantszych budynków.

Sztuka za Osmanów.

Po wkroczeniu sułtana osmańskiego Selima I do Kairu, praktycznie cały świat arabski dostał się pod panowanie tureckie (art. s. 76). Sztuka muzułmańska przybrała w znacznym stopniu wyraz imperialnej sztuki tureckiej. Zmieniło się oblicze miast w północnej Afryce, zwłaszcza nowych, jak Algier, Oran, Konstantyna, Tunis. Powstające tutaj meczety zdradzają już wschodnie pochodzenie, anatolijskie lub bałkańskie. Ubogie jest zdobnictwo architektoniczne, które najczęściej stanowią wykładziny fajansowe. Natomiast dekoracje wyrobów rzemiosła artystycznego pozostające pod niepodzielnym wpływem perskim utrzymują znacznie wyższy poziom.

Sztuka Andaluzji.

Na Zachodzie pod panowaniem islamu znalazły się dwa obszary – wspomniana już prowincja Ifrikijja pod panowaniem Aghlabidów oraz Andaluzja (Al-Andalus), zajmująca znaczną część Półwyspu Iberyjskiego, pod panowaniem potomków Umajjadów (750–1000 r., art. s. 31). Początkowo ta druga naśladowała arabski Wschód. Z czasem stworzyła uderzająco oryginalną kulturę i sztukę. Okres rozkwitu przeżyła pod rządami Abd ar-Rahmana II. Najważniejszą budowlą umajjadzkiej Hiszpanii był wielki meczet w jej stolicy, Kordobie, obecnie zamieniony na katedrę, ale wciąż zachwycający swoimi kolumnami i innymi elementami architektury. Zbudowany na nieregularnym planie jest niezwykłym zabytkiem. Zwiedzających zachwyca dziedziniec obsadzony drzewami pomarańczy.

Świecką architekturę reprezentowała rezydencja kalifów Madinat Az-Zahra w pobliżu Kordoby. Kompleks ten pozostaje ciągle do końca nieodkryty. Prawdziwym klejnotem architektury muzułmańskiej w Hiszpanii jest zespół pałacowy Alhambra w Grenadzie ze słynnym Dziedzińcem Lwów. Obwarowane miasto-pałac powstało na przestrzeni 250 lat za Nasrydów, ostatniej dynastii arabskiej, panującej w Emiracie Grenady w latach 1237–1492.

Symbolem Andaluzji stały się ceramiczne płytki, zwane azulejos. Arabowie przejęli umiejętność wytwarzania szkliwionej ceramiki w XII w. od chińskich rzemieślników, którzy dotarli jedwabnym szlakiem do ośrodków sztuki w Iranie, Mezopotamii i Syrii. Przez Afrykę Północną ta dekoracyjna sztuka dotarła pod koniec XIII w. na nasrydzki dwór w Grenadzie. Na terenie całego kraju powstały manufaktury ceramiczne – największą sławą cieszyli się wytwórcy w Sewilli. Ceramiczne płytki są do dzisiaj jednym z najbardziej typowych elementów dekoracyjnych na południu Hiszpanii.

Kaligrafia

Kaligrafia należy do najważniejszych i najpowszechniej obecnych elementów sztuki islamu. Zawsze była uważana za najszlachetniejszą formę sztuki ze względu na jej związek z Koranem, który jest spisany pismem arabskim. Takie zaabsorbowanie pięknym pismem obejmowało wszystkie dziedziny sztuki, włączając w to świeckie manuskrypty, inskrypcje na budowlach świeckich i religijnych oraz wykorzystywanie go do zdobienia w ceramice, szkle, drewnie i tkaninach. Najważniejszą działalnością było naturalnie kaligrafowanie rękopisów Koranu.

W okresie wczesnego islamu pismo arabskie zaczęło rozwijać się z prostej formy w piękne artystyczne style. Zaowocowało to w następnym tysiącleciu ogromną liczbą duktów kaligraficznych i uznaniem kaligrafii za najznakomitszą ze sztuk. Pięknie kaligrafowane linie tekstu zdobiono geometrycznym i roślinnym ornamentem. Zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie powstały liczne ośrodki produkcji rękopisów i szkoły kaligrafii. W Bagdadzie pod koniec wczesnego okresu muzułmańskiego działał Abu Ali Muhammad Ibn Mukla, wezyr trzech kalifów abbasydzkich, który doprowadził tę sztukę do szczytowego punktu rozwoju. W administracji państwowej stosowano kaligrafię do sporządzania oficjalnych dokumentów.

A.L.

Sztuka arabska dzisiaj

Na powstanie współczesnej sztuki arabskiej największy wpływ miały wydarzenia związane z powstaniem ruchów modernistycznych w Egipcie. W 1908 r. książę Jusuf Kamal utworzył Szkołę Sztuk Pięknych w Kairze, pierwszą tego typu uczelnię w świecie arabskim. Wśród pierwszych absolwentów znalazł się słynny rzeźbiarz Mahmud Muchtar. Od 1920 r. brali oni żywy udział w Nahdzie (art. s. 87), ruchu emancypacyjnym nowoczesnego Egiptu, symbolizowanym przez rzeźbę Muchtara o tej samej nazwie.

Kiedy w dobie kolonialnej do krajów arabskich zaczęli docierać europejscy artyści, znaleźli oni licznych naśladowców. Potem, wraz z uzyskiwaniem niepodległości przez poszczególne państwa arabskie (art. s. 94), nadszedł kolejny czas emancypacji. Brak jest jednak zgody co do tego, czy istnieje obecnie specyficznie arabska sztuka. Liczni artyści, zwłaszcza w Egipcie, Iraku, Syrii i Algierii, sięgają do bardzo różnych motywów. Podejmowane są tematy związane ze starożytną przeszłością – zwłaszcza Egiptu faraonów i Mezopotamii. Nadal ważną rolę odgrywa kaligrafia. Wprawdzie współcześni arabscy artyści postulowali już dawno konieczność oddzielenia się od tradycyjnej kaligrafii, ale tradycjonaliści krytykowali tę koncepcję, ponieważ w ich przekonaniu litera jako nośnik objawienia Koranu wiąże się z określoną formą. Rozpowszechnienie druku, maszyny do pisania, a ostatnio komputera doprowadziło do upadku tradycyjnej sztuki pisania. Zwrócenie się współczesnych arabskich artystów ku tradycjom kaligrafii, ku ręcznie pisanym literom, jest próbą przywrócenia pismu jego dawnego ducha.

W 2008 r. w stolicy Kataru, ad-Dausze, zostało otwarte muzeum współczesnej sztuki arabskiej gromadzące malarstwo reprezentujące wiele tematów, stylów, kierunków sztuki od lat 40. XIX w. po dzień dzisiejszy. W krajach arabskich organizowane są wystawy sztuki wzorowane na tego rodzaju imprezach europejskich i światowych. Ale status artysty w społeczeństwie arabskim jest dość niski. Bardzo nieliczni mogą żyć ze sztuki.

A.L.

Pomocnik Historyczny „Historia Arabów” (100002) z dnia 07.02.2014; Historia Arabów; s. 38
Reklama
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną