Oratura epoki niewiedzy.
Zarówno sami Arabowie, jak i zachodni orientaliści przyjęli ten sam podział dziejów literatury arabskiej, opierający się na mechanicznym określaniu epok literackich w powiązaniu z dziejami politycznymi. Podejmowane od połowy XX w. próby odejścia od tej zasady nie zyskały jak dotąd powszechnej akceptacji.
Pierwszy okres nazywany jest dżahilijją, czyli okresem niewiedzy (od VI w. do nadejścia islamu – art. s. 8). Powstawała w tym okresie literatura ustna, czyli oratura. Najważniejszym jej przejawem była poezja, której najdoskonalszym osiągnięciem jest tzw. kasyda, wielotematyczny utwór liczący kilkadziesiąt wersów, powiązany tym samym rytmem i rymem. Cechą charakterystyczną kasydy była daleko posunięta formalizacja, co jednak nie ograniczało inwencji poetyckiej twórców, a wprost przeciwnie, skłaniało ich do daleko posuniętych poszukiwań twórczych w dążeniu do zachowania swej odrębności. Niezwykle ważne dla poezji staroarabskiej były opisy. Ich przedmiotem była w pierwszym rzędzie przyroda, głównie pustynna, co nie znaczy, że uboga, oraz konie i wielbłądy.
Wśród poetów staroarabskich wyróżnia się kilka grup: poetów pustyni, poetów dworskich związanych z dworami Lachmidów i Ghassanidów oraz poetów wyznaniowych. Odrębną grupę stanowili włóczędzy (suluk), wśród których wyróżniał się Asz-Szanfara, utrwalony w polskiej literaturze romantycznej przez Słowackiego i Mickiewicza (art. s. 82). Szczytowym osiągnięciem literatury staroarabskiej są tzw. mu’allaki (poematy zawieszone lub nanizane), których twórcy należą do najwybitniejszych przedstawicieli epoki – wśród nich na czoło wysuwa się Imru al-Kajs. Inne, prostsze formalnie gatunki poetyckie odgrywały mniejszą rolę, poza praktykowaną głównie przez kobiety elegią (marsijja).
Poza poezją rozwijała się m.in. proza quazi-historyczna (ajjam al-Arab – dni Arabów) opowiadająca o bitwach i wojnach pomiędzy rozmaitymi plemionami beduińskimi oraz o konfliktach Arabów z Persami.
Oralny charakter twórczości staroarabskiej sprawił, że na początku XX w. zaczęto powątpiewać w jej autentyczność, poezja staroarabska bowiem była spisywana dopiero od VIII–IX w., w okresie bujnego rozkwitu nauk filologicznych w cywilizacji arabsko-muzułmańskiej. Choć trudno dowieść, że całe to dziedzictwo literackie jest w pełni autentyczne, to zdecydowana większość specjalistów uważa jego całkowite odrzucenie za bezpodstawne.
Koran, literatura islamu.
Nowy okres rozwoju literatury arabskiej wiąże się z powstaniem islamu (art. s. 15). Wydarzenie to, będące najważniejszą cezurą z punktu widzenia dziejów cywilizacji arabskiej, nie wpłynęło zasadniczo na zmiany w literaturze. Najważniejszym zjawiskiem literackim tego okresu był sam Koran, pierwsze obszerne dzieło prozy arabskiej napisane w formie rymowanej i rytmizowanej prozy, tzw. sadżu. W okresie tym żyło wielu poetów, którzy zaczęli swą twórczość przed islamem. Część z nich pozostała przy starych wierzeniach, niektórzy zaś przyjęli islam, stając się czasem panegirystami Proroka islamu.
Etap umajjadzki.
Kolejny etap literatury arabskiej nazywany jest umajjadzkim (661–750 r.). Poezja ówczesna opierała się na starych wzorcach, choć wprowadzała już pewne innowacje, głównie treściowe. Tradycyjnie i tu wyróżnia się kilka nurtów: poezję dworską związaną z Damaszkiem, lirykę beduińską, wreszcie twórczość religijno-polityczną. Za Umajjadów zaczyna się rodzić klasyczna proza arabska, częściowo pod wpływem wzorców literatury średnioperskiej.
Złoty okres, renesans islamu.
Szczytowy okres rozwoju wszystkich dziedzin piśmiennictwa arabskiego przypada na pierwsze wieki (VIII–X) panowania Abbasydów (750–1258). To tzw. złoty okres klasycznej kultury arabsko-muzułmańskiej, określany także renesansem islamu. W efekcie ekspansji Arabów w granicach kalifatu znalazło się wiele obszarów o bogatej kulturze. Arabowie wykorzystali twórczo ten potencjał, włączając w swoją, powstającą w nowej formie kulturę najcenniejsze dziedzictwo tamtych cywilizacji. Jej twórcami byli nie tylko Arabowie, ale przedstawiciele wszystkich etnosów tworzących wielonarodowe państwo Abbasydów.
W poezji dominowały dwie szkoły: klasyczna i modernistyczna. Przedstawiciele pierwszej nawiązywali do dziedzictwa poezji staroarabskiej (np. Al-Mutanabbi). Moderniści wprowadzili natomiast do poezji nowe tematy, uwalniali się także od wiążących klasyczną kasydę wzorów formalnych. Najsłynniejszym poetą modernistą był Abu Nuwas, który doprowadził do rozkwitu arabską poezję bachiczną. Poza głównymi nurtami stali twórcy poezji ascetycznej oraz niezwykle oryginalny, przeniknięty pesymizmem poeta filozoficzny Abu al-Ala al-Ma’arri.
Kultura arabsko-muzułmańska rozwinęła specyficzną formę literatury dydaktycznej zwaną adabem. Było to powiązanie nauki i rozrywki. Twórcy, np. Al-Dżahiz, w lekki i przyjemny sposób, w formie opowiastek i anegdot przeplatanych fragmentami poezji przekazywali czytelnikom wiedzę na temat najróżniejszych aspektów dziejów świata, jego natury i kultury. Pierwociną prozatorskich form narracyjnych w literaturze arabskiej jest niewątpliwie makama, czyli opowiastka łotrzykowska w prozie rymowanej, przeplatana wstawkami poetyckimi.
W tym okresie rozwijała się także literatura historyczna, religijna i geograficzna, w tym podróżnicza, wedle naszych kategorii wykraczająca już jednak poza literaturę piękną, podobnie jak krytyka i teoria literatury. Bardzo ważnym przejawem klasycznej literatury arabskiej były obficie powstające antologie.
Literatura Andaluzji.
Odrębnym zjawiskiem jest literatura piękna w arabskiej Hiszpanii, Andaluzji (art. s. 31). Wywodziła się ona z tych samych źródeł co piśmiennictwo arabskiego Bliskiego Wschodu i Maghrebu i w wielu aspektach na nim się wzorowała, ale jednak stworzyła odmienne formy uwarunkowane wpływami miejscowymi. Literatura ta rozwija się głównie w X–XI w. Obok klasycznych kasyd wykształciła dwie formy poezji stroficznej: pisane w języku literackim muwaszszahy oraz dialektalne zadżale. Kwitła także poezja miłosno-rycerska wykazująca liczne związki z twórczością prowansalskich trubadurów. Rozwijały się tutaj również inne dziedziny piśmiennictwa, jak choćby adab.
Twórczość czasów upadku.
Czas po upadku Abbasydów do ok. 1800 r. nazywany jest okresem upadku (art. s. 76), ostatnio zaś coraz częściej poklasycznym i jest dotąd mało zbadany. Charakteryzuje go z jednej strony zanik twórczości oryginalnej, z drugiej zaś rozwój dzieł encyklopedycznych i kompilatorskich. Wydaje się jednak, że lekceważenie literatury tego okresu jest nieuzasadnione. Dotyczy to w tej samej mierze okresu mameluckiego w Egipcie (XIII – pocz. XVI w.), jak i twórczości w okresie osmańskim, czyli w praktyce do pojawienia się wpływów europejskich mniej więcej w połowie XIX w. Szczególnym zainteresowaniem w ostatnich latach cieszy się literatura XVIII w., zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie świata arabskiego.
Twórczość ludowa. Księga tysiąca i jednej nocy.
Istotnym aspektem literatury arabskiej jest twórczość ludowa, powstająca oczywiście przede wszystkim w dialekcie lub mieszanych formach arabszczyzny. W dialektach powstawały rozmaite wiersze i bajki, zaś w języku mieszanym – arabskie romanse rycerskie, tzw. siraty, oraz najsłynniejsze chyba oprócz Koranu dzieło literatury arabskiej – „Księga tysiąca i jednej nocy”. Ta ostatnia, znana już od X w., zyskiwała swój znany nam obecnie kształt w owym okresie poklasycznym. W nurt literatury ludowej włączyć należy także pierwszą próbę arabskiej dramaturgii przeznaczonej dla teatru cieni. Klasyczna literatura arabska nie znała form dramatycznych.
Kulturowe przebudzenie.
Na początku XIX w. nastąpiło przebudzenie kulturalne i literackie świata arabskiego (odrodzenie, po arabsku nahda – art. s. 86). Jako pierwszy owo odrodzenie zaczął przeżywać Egipt. Nahdę wiąże się z ekspansją Europy, która stanowiła zagrożenie dla dziedzictwa kulturowego Arabów, związanego głównie z islamem. Arabowie zaczęli właśnie wtedy zapoznawać się z dorobkiem literatur europejskich. Do niedawna podkreślano wpływy europejskie jako warunek konieczny arabskiego odrodzenia, najnowsze jednak badania wskazują, że był to jeden z czynników, ale najprawdopodobniej niedecydujący. Ta zmiana paradygmatu łączy się ze wspomnianym wyżej odkrywaniem bogactwa arabskiej literatury XVIII-wiecznej, w której rzadko dostrzec można wpływy zachodnie. Z Egiptu prądy odnowicielskie przeniknęły do innych krajów arabskiego Wschodu, w pierwszym rzędzie do Libanu i Syrii, nieco później do Iraku, z pominięciem krajów Półwyspu Arabskiego. Wolniej też przyjmowały nowe prądy obszary Maghrebu.
W poezji nastąpiło odrodzenie klasycznej kasydy. Szybko jednak następowały zmiany w tematyce utworów, choć forma pozostawała w swych zarysach niezmienna. Nowe treści w starej formie funkcjonowały stosunkowo krótko. W latach 20. XX w. w Egipcie zaczęły powstawać nowe tendencje artystyczne: pojawiły się głosy o konieczności wprowadzenia do poezji arabskiej tzw. wiersza białego. Podobne tendencje dostrzec można w Syrii i Libanie oraz, nieco później, w Iraku. W cieniu tych dokonań pozostawała reszta świata arabskiego.
O rewolucji literackiej można mówić na pewno w dziedzinie prozy i dramatu. Dawna literatura arabska, jak wspomniano, nie znała ani form dramatycznych, ani prozatorskich form narracyjnych. Na fali odrodzenia pojawiły się zachodnie formy literackie: nowela, opowiadanie i powieść. Pierwsze próby prozatorskie były w większości naśladowaniem dzieł piśmiennictwa europejskiego, ale już w drugiej dekadzie XX w. można mówić o pierwszych udanych opowiadaniach i powieściach arabskich. Początkowo powstawały głównie powieści historyczne, z czasem pisarze zainteresowali się także tematyką obyczajową. Prozę na wysokim poziomie reprezentuje obecnie literatura Egiptu, Iraku, Libanu, Syrii i Palestyny.
W dziedzinie poezji przewrót na miarę historii całej literatury arabskiej nastąpił na przełomie lat 40. i 50. w Iraku. Jego autorami byli Badr Szakir as-Sajjab i Nazik al-Mala’ika, twórcy tzw. wiersza wolnego (szir hurr). Nowość polegała przede wszystkim na wprowadzeniu do wiersza arabskiego nieregularnego metrum w miejsce starych, klasycznych struktur metrycznych oraz na rezygnacji z monorymu. Zmiany formalne pociągnęły za sobą zmiany tematów i środków wyrazu. Za pionierami z Iraku podążyli wkrótce twórcy z innych krajów, przede wszystkim z Egiptu, Syrii i Palestyny. Współczesna poezja rozwija się najbujniej w tych samych krajach co proza.
Literatura Maghrebu.
Proza i poezja w języku arabskim, tworzone w krajach Maghrebu, nie osiągnęły takiego poziomu rozwoju jak literatura arabskiego Wschodu. Wynikać to może z dwujęzyczności Tunezji, Algierii i Maroka – twórczość w tych krajach rozwija się w arabskim i francuskim. Najbardziej rozwiniętą literaturą w języku arabskim może poszczycić się Tunezja. W Algierii twórczość arabskojęzyczna dopiero się rozwija i jest zdecydowanie najsłabsza, zaś literatura w języku francuskim stanowi niezwykle ciekawe i stojące na bardzo wysokim poziomie, dość szeroko znane w świecie zjawisko. Odmienna sytuacja panuje w leżącej pomiędzy Maghrebem a Maszrikiem Libii, gdzie literatura rozwijała się ostatnimi czasy dość bujnie. Libijczycy piszą wyłącznie po arabsku. Dramat pojawił się, podobnie jak proza, w początkach XX w., ale rozwijał zdecydowanie wolniej.
Poza światem arabskim.
Najważniejsze centra arabskiej twórczości emigracyjnej znajdują się we Francji, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i w Niemczech, ale również w Polsce mieszka obecnie trzech jej przedstawicieli: poeci Hatif Janabi i Yousif Sh’hadeh oraz prozaik Georges Kass.
Choć literatura arabska po dziś dzień chlubi się przede wszystkim poetami, tak dawnymi, jak i współczesnymi, to jednak jedynym arabskim noblistą w dziedzinie literatury jest prozaik Nadżib Mahfuz z Egiptu (1982 r.).
Dźwięcząca biżuteria
Wszystko, co się mieni i błyszczy, uważane jest za piękne, bo zamiłowanie do połysku to charakterystyczny rys arabskiej estetyki. Kobiety na głowie nosiły diademy i doczepiały do czepców wisiory, ich uszy zdobiły kolczyki, a szyje korale i naszyjniki. Często do naszyjników włączano podłużne cylindryczne pojemniki mieszczące amulety ochronne, którymi bywały zwitki papieru z tekstami koranicznymi. Stroje przepasywano pasami tekstylnymi lub metalowymi, doczepiając do nich rozmaite breloki. Powszechnie noszono bransolety, niekiedy uzupełniane dzwoneczkami; dłonie zdobiły pierścienie kameryzowane drogimi kamieniami lub skromne pierścionki o mocno wypukłych lub płaskich romboidalnych oczkach. W Egipcie zamężne kobiety nosiły na nogach bransolety chul-chal. Biżuteria stanowiła dla kobiet ich osobisty majątek, istotny w przypadku rozwodu. Ponieważ islam zakazuje gromadzenia i używania wyrobów ze złota oraz srebra, poza domem kobiety ukrywały ozdoby pod szatą wierzchnią. Jedynym dowodem, że noszą biżuterię, był dźwięk obijających się o siebie metalowych zawieszek, dzwoneczków i bransolet.
Mężczyźni też lubili się stroić. Ich turbany spinały brosze i egrety, dłonie zdobiły pierścienie, a ramiona – naramienniki. Władcy i wielmoże nosili podczas ceremonii dworskich paradną broń o wybitnie jubilerskim charakterze. Kunsztownie dekorowane rękojeści mieczy, szabli i sztyletów były dopasowane stylowo do zdobień pochwy, którą obijano złotą lub srebrną blachą i wysadzano szlachetnymi kamieniami. W uboższych warstwach najpopularniejsze były wyroby ze srebra, bo na złote stać było tylko ludzi majętnych, podobnie jak na perły, korale, kryształ górski, bursztyn azjatycki oraz rubiny i szmaragdy.
Arabscy jubilerzy stosowali różne techniki: repusowanie, inkrustowanie, perełkowanie, kameryzowanie i emaliowanie pastą szklaną. Arabską specjalnością jest filigran, polegający na tworzeniu ażurowych wzorów ze skręconych drucików. Najpopularniejsze w jubilerstwie były motywy floralne, które przybrały formę silnie stylizowaną, arabeskową. Do naszych czasów zachowało się niewiele przykładów starej arabskiej biżuterii. Jedną z przyczyn jest powszechne do dziś odnoszenie zniszczonych, pozbawionych połysku ozdób jako kruszcu do jubilera, by je przetopił i wykonał nowe pierścienie i bransolety.
A.K.