Cudzoziemscy niewolnicy.
Dosłowne znaczenie odnoszącego się do białego niewolnika terminu mameluk (ar. mamluk) jest porównywalne ze znaczeniem rzymskiego mancipium i brzmi rzecz posiadana. W świecie średniowiecznego islamu mamelucy to niemuzułmańscy koczownicy, głównie tureckiego pochodzenia, którzy, dostawszy się w młodości w ręce handlarza niewolników, trafili na targi Bliskiego Wschodu. Kupowani przez lokalnych władców, szkoleni, nawracani na islam i wyzwalani zasilali szeregi wojska jako regularni żołnierze. Wielu szybko awansowało na oficerów, część dochodziła do stanowisk gubernatorskich.
Formować gwardię z cudzoziemskich niewolników na niewielką skalę próbowali już władcy umajjadzcy. Abbasydzi nadali tego typu praktykom rozmach, w końcu zresztą padając ofiarą własnego eksperymentowania w tej dziedzinie. Okres największej sławy instytucja niewolniczego wojska osiągnęła w latach 1250–1517, kiedy to Bliski Wschód zdominowało najsilniejsze państwo późnośredniowiecznego świata – Sułtanat Mameluków, obejmujący obszar Egiptu i Syrii.
System mamelucki.
Państwo to, ustanowione po śmierci sułtana Egiptu Al-Saliha Ajjuba przez jego tureckich mameluków, funkcjonowało według systemu, który stanowił udoskonaloną wersję praktyk stosowanych do tej pory przy werbunku niewolników wojskowych. Ów system narodził się w koszarach położonych na leżącej na kairskim odcinku Nilu wyspie Rawda, gdzie sułtan Al-Salih Ajjub zakwaterował swych pochodzących ze stepów Kipczaku Turków. Od rzeki Nil, po arabsku bahr al-Nil, pochodzi zresztą nazwa tej grupy – Bahryci. Zastosowane wobec nich procedury stały się fundamentem metody kształtowania wojskowo-politycznych elit.
Podstawowym warunkiem jej funkcjonowania były regularne dostawy na targi niewolników w Egipcie i Syrii chłopców i młodych mężczyzn pochodzących z plemion koczowniczych zamieszkujących obszary niemuzułmańskie. Zakupieni przez władców, byli poddawani religijnej edukacji i ćwiczeni w sztuce wojennej. Po skończeniu religijnego i wojskowego kształcenia otrzymywali wolność. Tacy wyzwoleni młodzi ludzie byli doskonale wyszkolonymi żołnierzami, muzułmanami, wiernymi swemu panu sułtanowi. Egipt był teraz ich nową ojczyzną, islam nową religią, patron i towarzysze niewoli – nową rodziną. Mamelucy, choć stali się solą egipskiej, muzułmańskiej ziemi, pozostawali obcy w Egipcie – raczej turecko- niż arabskojęzyczni, noszący tureckie imiona, czasem tylko powierzchownie zislamizowani, tworzyli świat, który miał swe korzenie w koczowniczej, szamanistycznej Azji Środkowej.
Jako regularni żołnierze elitarnego mameluckiego wojska dawni niewolnicy mogli być teraz – zależnie od zdolności – promowani na oficerów, a jako oficerowie mogli już sami kupować niewolników-mameluków, którzy stanowili podległe im oddziały. Przynależność do tej wąskiej grupy oficerów oznaczała tytuły, awanse, bogactwo i możliwość walki o władzę i stanowiska – ze stanowiskiem sułtana włącznie. Ponieważ sułtan nie był królem, ale jedynie pierwszym wśród równych mu mameluków, każdy z tych oficerów miał więc – teoretycznie – takie samo prawo do tronu.
Mamelucy nigdy nie mieli kompleksu niewolników. Wręcz odwrotnie – ze swojego niewolnictwa stworzyli element nobilitujący, warunek sine qua non dostania się w ich szeregi. Owa wojskowa elita mamelucka była, w pewnym sensie, szlachectwem jednopokoleniowym. Wszyscy bowiem jej członkowie musieli pochodzić ze stepów, przejść przez okres niewoli i być pierwszym pokoleniem muzułmanów. Potomkowie mameluków, już jako wolno urodzeni na obszarze rozwiniętej cywilizacji i od urodzenia muzułmanie, nie mogli powtórzyć drogi swych ojców do kariery. Nie mogli też po nich dziedziczyć. By zatem kontynuować trwanie owej wojskowej arystokracji i systemu, niezbędne stało się nieustanne sprowadzanie coraz to nowych nieletnich koczowników z terytoriów niemuzułmańskich.
Preferencje rasowe.
System mamelucki opierał się na wyraźnych preferencjach rasowych. Mameluków bowiem nie sprowadzano z jakiegoś przypadkowego terytorium niemuzułmańskiego, lecz przede wszystkim z terenów rozciągających się od Azji Środkowej do Bałkanów, czyli obszarów zwanych stepem eurazjatyckim. Najważniejszą przyczyną takiego wyboru był fakt, że koczownicze ludy tureckie były niezwykle wówczas cenione za wysokie walory wojskowe – choć nie bez znaczenia była także ich jasna karnacja i uroda. Z czasem w korpusie mameluckim coraz częściej pojawiali się Mongołowie, Gruzini, Ormianie, Słowianie i przede wszystkim Czerkiesi, którzy w końcu zdominowali przeważający wcześniej element turecki. W XV w. na ulicach Kairu można było wśród mameluków spotykać Niemców i Węgrów.
Sułtanat Mameluków. Epoka Bahrytów.
Władców rządzących Egiptem i Syrią w latach 1250–1382 zwie się Mamelukami Bahrytami. Po nich rządy w Kairze przejęli Mamelucy czerkiescy, zwani też Burdżytami, którzy władali państwem w latach 1382–1517.
Okres panowania Mameluków Bahrytów to szczyt sprawności sułtanatu i instytucji niewolnictwa wojskowego. Dwaj najsłynniejsi władcy tego okresu, Bajbars (1260–77 r.) i Kalawun (1278–90 r.), uczynili z mameluckiego państwa ostoję średniowiecznego islamu. W 1260 r. Bajbars przyczynił się znacznie do pokonania Mongołów w słynnej bitwie pod Ajn Dżalut, a w 1277 r. odniósł nad nimi wielkie zwycięstwo pod Albistanem. Kalawun pobił Mongołów w 1281 r. pod Homsem, wypędzając ich z Bliskiego Wschodu na wiele lat. Powrócą pustoszyć Syrię dopiero w 1400 r. pod wodzą Tamerlana.
Obaj władcy poświęcali wiele czasu i energii stanowiącym nieustanne zagrożenie państwom frankijskim w Ziemi Świętej. Bajbars prawie co roku udawał się z wyprawą wojenną do Syrii, gdzie udało mu się odbić większość miast i twierdz z rąk krzyżowców (art. s. 71). Kalawun, odzyskując zamki, których nie zdążył zdobyć Bajbars, doprowadził prawie do ostatecznego upadku państw frankijskich. W relacjach z krzyżowcami obaj władcy stosowali także instrumenty dyplomatyczne. Ich dorobek w tej dziedzinie obejmuje kilkanaście traktatów, które podpisali z możnymi frankijskich państewek i mistrzami zakonów rycerskich w Ziemi Świętej.
Kalawunowi udało się też coś, co nie wyszło Bajbarsowi: przekazać władzę synowi i zapoczątkować własną – w ramach Mameluków Bahrytów – dynastię. Było to w zasadzie sprzeczne z zasadami systemu mameluckiego – tu jednak naturalna potrzeba przekazania spuścizny potomstwu okazywała się silniejsza.
Epoka Burdżytów. Upadek sułtanatu.
Epoka czerkieskich Burdżytów, czyli lata 1382–1517, to czas schyłkowy państwa. Z jednej strony zasadnicza była tu katastrofalna epidemia dżumy, zwanej czarną śmiercią (1347–50 r.), oraz jej późniejsze nawroty. Wyludnienie regionu przyczyniło się do upadku gospodarki i państwa. Ale rozkład mameluckiej armii i organizmu państwowego zdaje się mieć także inne przyczyny. Należało do nich przede wszystkim odstąpienie od kilku fundamentalnych zasad. Najważniejsze z nich to przykładanie ogromnej wagi do długiego szkolenia, bardzo powolny proces promocji oraz traktowanie umiejętności jako zasadniczego kryterium awansu. Ok. 1330 r. sułtan Al-Nasir Muhammad, dwukrotnie wcześniej odsunięty od władzy, za trzecim razem postanowił po prostu kupić sobie wierność własnej gwardii. Uczynił to awansując, wbrew procedurze i bez treningu, szeregowych mameluków do najwyższej rangi.
Po dojściu do władzy mameluków Burdżytów rozluźnienie i uproszczenie zasad w armii nabrało własnej dynamiki. W rezultacie promocje stały się zależne nie tyle od zdolności i sukcesów na polu bitwy, ile od powiązań rodzinnych lub koneksji osobistych. Zjawisko nabrało tempa, gdy coraz powszechniej stosowana przez sułtanów i oficerów praktyka sprowadzania do Egiptu własnych rodzin spowodowała, że wśród imigrantów znalazła się znaczna liczba dorosłych mężczyzn, których nie można było poddać tak efektywnemu treningowi co młodych mameluków. Ci starsi imigranci często otrzymywali wysokie oficerskie stanowiska nie będąc wcześniej niewolnikami ani nie przeszedłszy treningu w szkole wojskowej. Co więcej, niegdyś dumni, hardzi, pielęgnujący swe nieokrzesanie, oficerowie mameluccy zaczęli przenosić się z koszar do cywilnych dzielnic i, wiążąc się z miejscowymi rodzinami, ulegać wpływom kultury miejskiej.
Osłabienie dyscypliny pozwoliło żołnierzom na zaniedbanie obowiązków wojskowych i zajęcie się sprawami politycznymi. Tron sułtański stał się obiektem ambicji dowodzących frakcjami oficerów, którzy traktowali urząd sułtana jako należną im nagrodę za polityczne machinacje. W XV w. niesubordynacja stała się powszechna. Nieustającym konfliktom między różnymi grupami mameluków królewskich w schyłkowym okresie istnienia sułtanatu w dużej mierze sprzyjał brak jakiegokolwiek zagrożenia zewnętrznego.
Osmanowie w Kairze. Rzeź mameluków.
Skłóceni mamelucy zignorowali rozwój i ekspansję Turcji osmańskiej. Dwie przegrane z Osmanami bitwy, w 1516 i 1517 r., okazały się najkrwawszymi w całej mameluckiej historii i otworzyły wojskom osmańskim drogę do Kairu. Zgodnie z wolą dowodzącego armią osmańską sułtana Selima I, po wkroczeniu do Egiptu rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę polowanie na zdziesiątkowanych już i tak mameluków. Liczba tych, których osmańscy Turcy zabili w ciągu kilku pierwszych dni, wyniosła kilka tysięcy. Przez następne dni i miesiące dokonywano kolejnych rzezi. Ostatniego sułtana mameluckiego państwa Al-Aszrafa Tumanbaja powieszono, jak pospolitego kryminalistę, na kairskiej bramie Zuwajla.