Pomocnik Historyczny

Kolonialny tort

Osłabienie i chaos w imperium Osmanów z jednej strony, a z drugiej – imperialne zapędy i rywalizacja państw europejskich doprowadziły do kolonizacji świata arabskiego.

Algieria.

W XIX w. Turcja osmańska tylko teoretycznie panowała nad Maghrebem (Maroka w ogóle nie zdobyła). Arabskie prowincje, zarządzane przez oligarchię wojskową, prowadziły własną politykę, uznając tylko nominalnie władzę sułtana. Do końca istnienia imperium w świecie arabskim pod bezpośrednią władzą Turcji pozostała tylko Wielka Syria (tereny obecnej Syrii, Libanu, Palestyny) i Mezopotamia, czyli Irak.

Jako najsłabsze ogniwo w łańcuchu posiadłości tureckich w północnej Afryce Algieria stała się pierwszą ofiarą francuskiej ekspansji w Maghrebie. Już Napoleon I uważał ten kraj za rynek zagraniczny niezbędny do rozwoju francuskiego przemysłu. Jako pretekst do działania Francja wysunęła sprawę korsarstwa i handlu niewolnikami oraz finansowych rozrachunków z dejami rządzącymi krajem. Korsarstwo jako główne źródło dochodów upadło po karnych ekspedycjach europejskich i amerykańskich. Równie fałszywy był pretekst finansowy. To właśnie dej wysyłał do Francji, w większości na kredyt, produkty spożywcze w czasach brytyjskiej blokady podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a potem w trakcie kampanii włoskiej i egipskiej.

Spór o długi i arogancja ówczesnego konsula doprowadziły do zerwania stosunków dyplomatycznych, a w 1830 r. armia francuska rozgromiła wojska deja i zdobyła Algier. W 1834 r. ogłoszono oficjalne przyłączenie Algierii do Francji jako Francuskich Posiadłości w Afryce Północnej, pod rządami generalnego gubernatora. Najazd obcych zjednoczył plemiona, które broniły się zaciekle. Największą sławą okrył się Abd al-Kadir (1808–83 r.), syn przywódcy wpływowego bractwa religijnego, którego władzę uznały niemal wszystkie plemiona Algierii. Po stłumieniu powstania (1832–47 r.) opór nie ustał i Francuzi musieli pacyfikować kraj przez 41 lat.

Po zajęciu Algierii kraj ten stał się rynkiem zbytu i bogatym źródłem surowców i żywności dla Francji. Władze metropolii pod pretekstem reformy rolnej zaczęły konfiskować ziemie za pomocą dekretów. Kulminacją tego procederu było w 1846 r. ogłoszenie własnością państwową wszystkich gruntów nieuprawnych, które nie posiadały dokumentów (plemiona władały ziemią w większości na podstawie prawa zwyczajowego), co doprowadziło do masowych wywłaszczeń, szczególnie za panowania Napoleona III (1852–70 r.). Oprócz tego wykupywano ziemie od miejscowych feudałów. Na zagrabionych terenach osiedlano osadników z przeludnionych wsi francuskich. Dalszej kolonizacji służyły wysokie podatki nakładane na ludność muzułmańską. Osłabiany był muzułmański system edukacyjny, a jednocześnie zmniejszała się liczba francusko-arabskich szkół podstawowych. Muzułmański system prawny zastąpiono francuskim. Od 1896 r., kiedy liczba algierskich Francuzów i Europejczyków urodzonych w Algierii (stających się prawnie obywatelami Francji) przewyższyła liczbę imigrantów, można mówić o pojawieniu się nowego narodu, który nazywał siebie pieds noirs.

Rozszerzano uprawę winorośli, po odkryciu złóż rud żelaza i fosforytów oraz miedzi i cynku otwarto kopalnie i zaczęto wywozić surowce do Francji. Coraz większą rolę zaczęły odgrywać wielkie spółki związane z francuskimi bankami. Kraj rozwinął się gospodarczo. Lecz istotną cechą kolonialnej polityki francuskiej w Algierii była dyskryminacja muzułmańskiej arabsko-berberskiej społeczności. Linią podziału nie było bogactwo czy wykształcenie, ale religia. Algierskie organizacje nacjonalistyczne składały się z wąskiej warstwy inteligencji, wykształconej we Francji i prawie całkowicie sfrancuziałej. Chciały one jedynie zrównania ich w prawach z Francuzami, najbardziej radykalne żądały autonomii. W czasie I wojny światowej we francuskiej armii służyło prawie 200 tys. Algierczyków. Po wojnie zawiedzione nadzieje algierskiej inteligencji na uzyskanie większych praw zrodziły bardziej świadome i lepiej zorganizowane formy ruchu narodowowyzwoleńczego.

Tunezja.

Pierwsze realne zderzenie Tunezji z Europą nastąpiło po wojnach napoleońskich. Kolejni bejowie z dynastii Husajnidów, rządzący słabym krajem, nie zdołali zatrzymać rosnącego wpływu obcych mocarstw, zwłaszcza Francji, częściowo Anglii, później Włoch.

Po podboju Algierii Francuzi dotarli do zachodnich granic Tunezji, lecz dalszej ekspansji na wschód sprzeciwiła się Wielka Brytania. Dało to początek ostrej rywalizacji francusko-angielskiej, trwającej ponad 40 lat. Toczyła się ona w okresie reformatorskiej działalności bejów. Kosztowało to olbrzymie sumy, w rezultacie w 1867 r. bej ogłosił bankructwo i mocarstwa europejskie przejęły finansową kontrolę nad Tunezją. Po kongresie berlińskim w 1878 r., w zamian za uznanie brytyjskich, austriackich i rosyjskich zdobyczy, Francja otrzymała nieoficjalnie wolną rękę i w 1881 r. – pod pretekstem spornych granic – wkroczyła do Tunezji i nakłoniła beja Muhammada as-Sadika do podpisania traktatu. Chociaż nie wymienia on słowa protektorat, praktycznie był zgodą na zajęcie Tunezji. W 1883 r. konwencja francusko-tunezyjska w La Marsa pozbawiła beja niezależności także w sprawach wewnętrznych, aczkolwiek oficjalnie nadal rządził. Wywłaszczanie przebiegało podobnie jak w Algierii, lecz w Tunezji nie było w zasadzie drobnych kolonistów, poza niewielką liczbą Włochów. Ziemie przejmowały kompanie i wielki kapitał, który inwestował głównie w kopalnie. Jak zwykle Francja zyskała gospodarczo, rozwijając kraj.

Maroko.

Ostatnią zdobyczą francuską w Maghrebie było Maroko, które najwcześniej obudziło zainteresowanie Europy, początkowo Portugalii i Hiszpanii; zdobyły one ważne porty handlowe, lecz zostały wyparte przez marokańskich władców. Dynastia Alawitów (panująca do dziś) zjednoczyła kraj i odebrała od Anglików Tanger, a od Hiszpanów Larasz (Al-Ara’isz). Portugalczycy stracili w XVIII w. ostatnią zdobycz, lecz Hiszpanie zachowali Ceutę i Melillę. W 1682 r. Mulaj Isma’il zawarł z Francją traktat handlowy, umocniony później w 1787 r., co dało konsulowi francuskiemu nadrzędną pozycję nad przedstawicielami innych państw. Kolejni sułtani musieli stawiać czoła zarówno buntującym się plemionom jak i europejskiej penetracji. Za pomoc udzieloną Abd al-Kadirowi, przywódcy powstania w Algierii, ekspedycja francuska rozbiła siły marokańskie w 1844 r.

Państwo Alawitów ocaliła wtedy rywalizacja brytyjsko-francuska. W 1904 r. Anglia zawarła porozumienie z Francją (Entente Cordiale), w którym uznała jej obecność w Maroku w zamian za wolną rękę w Egipcie, zaś konwencja francusko-hiszpańska przyznała Hiszpanii dwie strefy wpływów, na północy i południu. Marokiem zainteresowały się również Niemcy, które wymogły w 1906 r. ekonomiczne umiędzynarodowienie Maroka oraz zachowanie suwerenności sułtana i terytorialną integralność. W 1911 r. konflikt francusko-niemiecki zakończył się porozumieniem, w którym Niemcy uznały Maroko za strefę wpływów Francji w zamian za terytorialne koncesje w Kongu. Udzielenie wojskowej pomocy sułtanowi w tłumieniu buntów plemiennych stało się wygodnym pretekstem do narzucenia Maroku francuskiego protektoratu w 1912 r.; Hiszpania uczyniła to samo w swojej strefie.

Nominalnym władcą Maroka był nadal sułtan alawicki, który miał swego namiestnika w strefie hiszpańskiej, jednak realną władzę sprawował we francuskiej strefie rezydent generalny, a w hiszpańskiej wysoki komisarz. Tanger został przekształcony w odrębną strefę międzynarodową. Gospodarka Maroka rozwijana była pod kątem interesów rządzących nim państw. Nastąpił duży napływ cudzoziemców, w tym spora liczba osadników przechwytujących najlepszą ziemię. Początkowo obce rządy kontrolowały jedynie nizinne rejony, wkrótce jednak zaszła potrzeba zawładnięcia rejonów górskich, zawierających cenne surowce mineralne. Szybko rozwijał się przemysł kopalniany i budownictwo. Niemcy miały swobodę handlu, a po II wojnie światowej zaczął napływać kapitał amerykański, lecz nie mogło to zagrozić władzy francuskiej i hiszpańskiej.

Egipt.

Udział Wielkiej Brytanii w podporządkowywaniu sobie świata arabskiego rozpoczął się jednocześnie w rejonie Zatoki Perskiej i w Egipcie, gdzie przebiegały dogodne szlaki do jej posiadłości w Indiach. Po nieudanej inwazji francuskiej (art. s. 84) władzę w Egipcie objął Muhammad Ali pasza (1805–49 r.), założyciel dynastii (do 1952 r.) uznającej formalnie zwierzchność sułtana tureckiego (art. s. 86). Unowocześnił on Egipt i uczynił kraj silniejszym od Turcji osmańskiej, która chyliła się już ku upadkowi. Za życia Muhammada Alego i jego następców cały prawie Sudan został podbity, a w latach 1831–40 jego syn panował w Wielkiej Syrii. Wkrótce Egipt stał się kolejnym terenem rywalizacji Anglii i Francji. Coraz silniejsze wpływy gospodarcze, a później polityczne uzyskiwała Wielka Brytania, natomiast Francja dominowała kulturalnie: dostarczała instruktorów do zreformowanej armii, inżynierów i uczonych; u niej Muhammad Ali i jego następcy kształcili też swoje kadry, a francuski inżynier i dyplomata Ferdynand Lesseps uzyskał koncesję na budowę Kanału Sueskiego, otwartego w 1869 r.

Kolejni dynaści, a zwłaszcza Isma’il pasza (1863–79 r.), kontynuowali modernizację kraju wydając olbrzymie sumy i kedyw musiał ogłosić bankructwo w 1876 r., co wydało Egipt w ręce Europy. Finansowa kontrola francusko-brytyjska i udział cudzoziemców w egipskim rządzie spowodowały wybuch powstania, które pomogło stłumić wojsko brytyjskie w 1882 r. Rozpoczęła się „tymczasowa” okupacja, która trwała 74 lata. U boku nowego kedywa, który formalnie nadal rządził krajem jako wasal sułtana tureckiego, stanął brytyjski konsul generalny sprawujący faktyczną władzę. W rezultacie Entente Cordiale, w zamian za akceptację status quo w Egipcie, Francja uzyskała wolną rękę w Maroku. Brytyjczycy kontynuowali rozbudowę gospodarczego potencjału Egiptu, czyniąc kraj zapleczem surowcowym (przede wszystkim bawełna, potrzebna brytyjskim fabrykom, trzcina cukrowa i ryż) i rynkiem zbytu towarów brytyjskich.

Ruch narodowowyzwoleńczy rozwinął się w Egipcie stosunkowo późno; spora część egipskich kręgów rządowych i intelektualistów uważała działalność Brytyjczyków za zbawienną dla kraju i swoje główne zadanie widziała we wprowadzeniu postępowych reform. Gdy podczas I wojny światowej Turcja stanęła po stronie Niemiec, Wielka Brytania ogłosiła protektorat nad Egiptem i Kuwejtem. Kedyw Husajn Kamil (1914–17 r.) otrzymał tytuł sułtana, lecz faktyczne rządy sprawował brytyjski wysoki komisarz.

Sudan.

Z chwilą przejęcia kontroli finansowej nad Egiptem przez wierzycieli europejskich Sudan stał się obiektem wzmożonej grabieży. W tych warunkach w 1881 r. wybuchło powstanie Mahdiego, przywódcy bractwa religijnego, które rozszerzyło się na cały kraj, lecz musiało się skończyć klęską mahdystów wobec ogromnej przewagi technicznej Wielkiej Brytanii, która nie mogła nie zareagować. Od wschodu zagrażali Włosi, którzy zdobyli Erytreę, na zachodzie Francja rywalizowała z Belgią i oba państwa po skolonizowaniu Konga planowały podbój Sudanu. W 1896 r. głównodowodzący armii egipskiej gen. Kitchener stanął na czele wyprawy i pokonawszy główne siły mahdystów parł na południe. W Faszodzie (dziś Kodok) napotkał oddział francuski, który zmierzał z zachodu na wschód, aby połączyć się z siłami francuskimi w Somalii. Wobec zdecydowanej postawy silniejszych sił brytyjskich Francuzi musieli się wycofać, co spowodowało znaczny wzrost napięcia, zwłaszcza że w tym samym czasie Brytania zmusiła sułtana Maskatu do wycofania koncesji udzielonej Francji na budowę bazy morskiej.

W 1899 r. Wielka Brytania i Egipt podpisały układ o kondominium, będący zręcznym wybiegiem wobec zakusów Francji, panującej na zachód od Sudanu, oraz Włoch rządzących Erytreą i Somalią. Gubernatorami generalnymi Sudanu byli aż do wyzwolenia Brytyjczycy. W pierwszym okresie ich panowania gospodarka sudańska nie przynosiła dochodu i deficyt był pokrywany ze skarbu egipskiego. Od 1900 r. zaczęto wprowadzać uprawę bawełny długowłóknistej. Szkoły elementarne, a później także średnie arabsko-angielskie przygotowywały miejscową kadrę, mającą zastąpić Egipcjan. Gubernatorzy zamknęli praktycznie Sudan dla wszelkich wpływów zewnętrznych i stworzyli z tego kraju kolonię, którą rządzili niepodzielnie. W latach 1924–36, kiedy anulowano kondominium, specjalną politykę zastosowano w trzech prowincjach południowych, gdzie przeważało chrześcijaństwo i animizm, zamierzając w przyszłości włączyć je w obręb sąsiednich terytoriów afrykańskich rządzonych przez Wielką Brytanię (Uganda i Kenia). W tym celu odseparowano je od prowincji północnych, eksmitując na północ zarabizowanych muzułmanów, a jednocześnie poprzez system zamkniętych dystryktów nie dopuszczono do napływu muzułmanów z północy. Wprowadzono też odmienny system szkolnictwa. Skutkiem takiej polityki było pogłębienie różnic między północą i południem, co spowodowało potem długotrwałą wojnę w niepodległym Sudanie (art. s. 94).

Nad Zatoką Perską.

Od XIX w. Wielka Brytania była żywotnie zainteresowana Zatoką Perską i stopniowo uzależniała kolejne księstwa arabskie drogą licznych traktatów, uzyskując w końcu wyłączność w dysponowaniu koncesjami na poszukiwanie ropy naftowej po odkryciu w Iraku bogatych źródeł w 1907 r. Po wybuchu I wojny światowej Brytyjczycy oficjalnie objęli protektorat nad Kuwejtem; w tym czasie sprawowali też już faktyczną władzę w pozostałych księstwach Zatoki. Względną niezależność zachowały tylko Oman i Maskat, którego władcy zawarli umowy handlowe ze Stanami Zjednoczonymi (1833 r.), Francją (1844 r.) i Holandią (1877 r.). W warunkach silnej konkurencji Wielka Brytania i Francja podpisały deklarację (1862 r.) gwarantującą niezależność Omanu i Maskatu. W 1891 r. Brytania zawarła traktat, w którym znalazła się tajna klauzula pozbawiająca sułtana i jego następców prawa swobodnego dysponowania posiadłościami i w roku 1898 zmusiła go do wycofania koncesji na budowę bazy morskiej udzielonej Francji, co zbiegło się z incydentem w Faszodzie.

Głośny konflikt zakończył się podpisaniem wspominanej już Entente Cordiale. Umowa ta uznała sułtanat Omanu i Maskatu za sferę wpływów Wielkiej Brytanii, choć formalnie zachował on niezależność. W 1839 r. Anglicy kupili małą rybacką wioskę Aden od lokalnego władcy arabskiego i rozwinęli ją w ważny port handlowy. W latach 1888–1915, na mocy traktatów z poszczególnymi lokalnymi władcami, powstał Angielski Protektorat Aden, podzielony na Protektorat Wschodni i Zachodni.

Libia.

Włochy, nieco spóźnione, zdobyły tylko spłacheć piasku, którym były wewnętrzne tereny Trypolitanii, Cyrenajki i Fezzan. Na początku XVIII w. dzieje Trypolitanii były podobne do Tunezji. Rządziła tam dynastia Karamanli (1711–1835 r.), którą przywiodła do ruiny likwidacja korsarstwa po upadku Napoleona. Rozpoczęła się wówczas rywalizacja Wielkiej Brytanii i Francji o wpływy. W drugiej poł. XIX w. w Cyrenajce wyrosła nowa wielka siła: bractwo religijne Sanusijja, które zdobyło wpływy nawet w Czarnej Afryce. W 1911 r. Włochy, które wytargowały po kongresie berlińskim wolną rękę, zdobyły zbrojnie Trypolitanię i pozostałe prowincje nadając całości nazwę Libia. Władzę sprawowali włoscy gubernatorzy generalni. Włochy przystąpiły do gospodarczej modernizacji kraju, przywłaszczając za pomocą dekretów ziemie uprawne niemające tytułów własności, jednak proceder ten nie przybrał takich rozmiarów jak w Algierii, nie było również masowego napływu włoskich osadników. Dominowały wielkie spółki, rozwijał się przemysł przetwórczy, budowano drogi i porty. Podobnie jak w koloniach brytyjskich i francuskich Libia, pozbawiona w tym czasie bogactw mineralnych, stała się zapleczem rolniczo-surowcowym metropolii i rynkiem zbytu dla przemysłu włoskiego.

Rozwój nabrał przyśpieszenia po dojściu do władzy Mussoliniego w 1922 r. Wcześniej, gdy Włochy przeszły na stronę Ententy w I wojnie światowej, nie mogąc przełamać oporu Sanusijji, w porozumieniach w 1917 i 1920 r. uznały władzę dziedziczną na wewnętrznych terytoriach Cyrenajki przywódcy bractwa Muhammada Idrisa as-Sanusiego. Mussolini anulował wszelkie porozumienia i wprowadził rządy twardej ręki. Trypolitania została wkrótce spacyfikowana, jednak w Cyrenajce siły zbrojne Sanusijji pod wodzą Umara al-Muchtara broniły się zaciekle i skapitulowały dopiero po śmierci dowódcy w 1931 r. Szeroko zakrojony program kolonizacji przerwała II wojna światowa. Muhammad Idris, przebywający na emigracji, wierzył w zwycięstwo aliantów i oddał do ich dyspozycji siły zbrojne Sanusijji w zamian za poparcie swoich dążeń niepodległościowych po wojnie.

Obietnice i przetargi.

O przyszłości krajów arabskich zadecydowały nie tylko wydarzenia pierwszej wojny światowej i jej przebieg na terenach Bliskiego Wschodu, lecz także, prowadzone w tym samym czasie, polityczne przetargi, obietnice i porozumienia. Kiedy Turcja opowiedziała się po stronie Niemiec i sułtan wezwał do dżihadu, Wielka Brytania ogłosiła protektorat nad Egiptem i Kuwejtem, a w 1915 r. zawarła traktaty z władcami Nadżdu (Ibn Sa’udem) i Asiru (gwarantujące im niepodległość po wojnie w zamian za pomoc w czasie wojny), a w 1916 r. obiecała szarifowi Mekki Husajnowi niepodległość terenów należących faktycznie lub formalnie do Turcji, czyli Wielkiej Syrii, Mezopotamii i Półwyspu Arabskiego, pod jego władzą w zamian za wzniecenie przez Husajna antytureckiego powstania arabskiego.

Tymczasem w 1916 r. w tajemnicy przed Arabami między Anglią i Francją (nieco później podpisała go Rosja carska) został zawarty układ Sykes-Picot o podziale schedy po Turcji osmańskiej po wojnie. Francji miały przypaść: południowa Anatolia i Cylicja oraz wybrzeże syryjsko-libańskie od Adany do granic Palestyny, a jej strefa wpływów od Damaszku i Aleppo do Mosulu. Anglia miała otrzymać prowincje Bagdadu i Basry oraz strefę wpływów od Zatoki Al-Akaba i Gazy poprzez południową Syrię do Kirkuku w Mezopotamii. Palestyna miała być pod zarządem międzynarodowym. Na obszarach pozostających w strefach wpływów mogło powstać państwo lub konfederacja państw arabskich.

Wkrótce okazało się, dlaczego Wielka Brytania zastrzegła umiędzynarodowienie Palestyny. 2 listopada 1917 r. rząd brytyjski w deklaracji ministra spraw zagranicznych lorda Balfoura ogłosił swoje poparcie dla planu „ustanowienia w Palestynie siedziby narodowej dla narodu żydowskiego”, co przyniosło potem wiadome skutki.

System mandatowy.

O losach Arabów zadecydowały zwycięskie mocarstwa po wojnie na konferencji wersalskiej, a zwłaszcza na konferencji w San Remo w 1920 r., która zakończyła rywalizację Anglii i Francji o podział terenów arabskich. Prawną formą sankcjonującą ten podział był system mandatów przyznanych mocarstwom przez Ligę Narodów, która przyznała Francji mandat nad Syrią i Libanem, Wielkiej Brytanii zaś nad Irakiem i Palestyną. Artykuł 22 Karty Ligi Narodów, ustalający system mandatowy, tak mówił na temat narodów wchodzących do imperium osmańskiego: „osiągnęły one stopień rozwoju, w którym mogą być warunkowo uznane jako narody niezależne, jeżeli skorzystają z rad w dziedzinie administracji i pomocy mandatariusza do czasu, gdy będą mogły stanąć na własnych nogach”. Oczywiście, czas ten nie został określony.

Jak widzimy, Europa uczyła się na własnych błędach i formy władzy w świecie arabskim ewoluowały od władzy bezpośredniej przez zbrojny podbój Algierii i Trypolitanii, poprzez protektoraty w Maghrebie, Egipcie i na Półwyspie Arabskim, do francuskiej władzy mandatowej w Wielkiej Syrii i brytyjskiej w Mezopotamii. Wielka Brytania i Francja podzieliły świat arabski niemal po połowie. Francja zainteresowana była basenem Morza Śródziemnego, natomiast Wielka Brytania strzegła niemal obsesyjnie swoich szlaków do Indii – drogi od Palestyny, przez Mezopotamię i Zatokę Perską; drugi szlak wiódł przez Kanał Sueski i Morze Czerwone. Po klęsce Turcji osmańskiej w I wojnie światowej rzeczywistą niepodległość uzyskały tylko Arabia Saudyjska i Jemen.

Pomocnik Historyczny „Historia Arabów” (100002) z dnia 07.02.2014; Historia Arabów; s. 90
Reklama
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną