Syria i Liban.
Po II wojnie światowej jako pierwsze uzyskały niepodległość Syria i Liban. Po klęsce Francji w 1940 r. znalazły się one pod rządami Vichy, lecz już w następnym roku zajęły je wojska alianckie i dowódca oddziałów Wolnej Francji proklamował niepodległość Syrii i Libanu, opartą na układach z 1936 r., zapewniających specjalne przywileje Francji. W 1943 r. po zakończeniu wojny w Afryce Północnej w obu państwach powołano rządy tymczasowe, które przeprowadziły wybory parlamentarne. Oba kraje zażądały pełnej suwerenności. Francja zareagowała niezwykle brutalnie, co wywołało oburzenie w kraju i za granicą. Wielka Brytania zagroziła interwencją i Francuzi przekazali Libanowi i Syrii władzę ustawodawczą i administracyjną, zachowując dowództwo nad wojskami wewnętrznymi. W 1945 r. wylądowały w Bejrucie posiłki francuskie i rząd francuski przedłożył obu rządom projekt układu gwarantującego Francji specjalne przywileje. Oba rządy projekt odrzuciły, na co lotnictwo francuskie zbombardowało Homs, Hamę i Damaszek. Anglia powtórnie zagroziła interwencją i Francja musiała ustąpić. W grudniu obie rywalki porozumiały się w sprawie zachowania w tym rejonie części swych sił. Wówczas jednak pod naciskiem dwóch zwycięskich supermocarstw obce wojska opuściły Syrię (kwiecień 1946 r.) i Liban (grudzień 1946 r.).
Było to pierwsze powojenne zwycięstwo Arabów w walce o niepodległość. Oba wolne państwa zostały w 1945 r. członkami założycielami Ligi Państw Arabskich, lecz wybrały odmienne drogi rozwoju. Syria przyjęła ofertę pomocy ZSRR i do 2011 r. rządziły nią kolejne socjalistyczne dyktatury wojskowe (od 1990 r. głoszące slogany o demokracji), a Liban był aż do okupacji syryjskiej (1976–2005 r.) jedyną prozachodnią republiką arabską, której mieszkańcy cieszyli się swobodami obywatelskimi.
Libia.
Następna w kolejności była Libia, podbita w 1911 r. przez Włochy, które po przegranej II wojnie światowej nie miały już wiele do powiedzenia. Była jedynym krajem Afryki Północnej, któremu wojna ta przyniosła wyzwolenie. Zwycięskie mocarstwa nie miały ekonomicznych interesów w pustynnym kraju, pozbawionym, jak się wydawało, bogactw mineralnych.
Liczne partie polityczne łączył jeden cel: uzyskanie niepodległości. W Cyrenajce, gdzie ogromne wpływy miało bractwo religijne Sanusijja, panowała zgodność w sprawie wyboru władcy, natomiast sprawa jedności z Trypolitanią była na dalszym planie. Trypolitania dążyła do zjednoczenia całej Libii, natomiast rozbieżności istniały w kwestii przywództwa. W 1949 r. Anglia i Włochy przedstawiły na forum ONZ projekt podziału Libii (pod zarządem ONZ) między Wielką Brytanię (Cyrenajka), Włochy (Trypolitania) i Francję (Fazzan).
Zgromadzenie Ogólne NZ projekt odrzuciło i przyjęło rezolucję o niepodległości Libii. W 1950 r. opracowano konstytucję, w marcu 1951 r. utworzono rząd tymczasowy, a 24 grudnia 1951 r. proklamowano konstytucyjną monarchię federalną. Pierwszym i ostatnim królem został Muhammad Idris as-Sanusi, przywódca Sanusijji, jako Idris I (1951–69 r.). W tym samym roku podpisał on umowę o pomocy ze Stanami Zjednoczonymi, a w 1953 r. z Wielką Brytanią i udzielił zgody na założenie baz wojskowych na 20 lat i koncesji na poszukiwanie ropy naftowej. Bogate złoża zostały odkryte w 1955 r., co pozwoliło przezwyciężyć kryzys, który dotyka na początku wszystkie wyzwolone kraje. W 1963 r. Idris wprowadził ważne reformy, m.in. zniósł federację, czyniąc z Libii jednolite państwo, a także nadał kobietom prawo wyborcze. (W postępowej Europie prawo takie uzyskały kobiety w Szwajcarii w 1971 r., a w Liechtensteinie w 1984 r.). Tak jak wszystkie monarchie arabskie Libia była prozachodnia, chociaż nawiązała stosunki dyplomatyczne z Moskwą i jej satelitami. W 1966 r. Wielka Brytania wycofała część oddziałów ze swych baz, a w roku następnym rozpoczęły się pertraktacje w sprawie likwidacji wszystkich baz wojskowych.
Polityka prozachodnia zmieniła się diametralnie w epoce Kadafiego, który w 1969 r. obalił monarchię, sympatię polityczną zwrócił w stronę Moskwy i wprowadził dyktaturę trwającą do naszych czasów (2011 r.).
Egipt.
Kolejnym krajem, który wywalczył suwerenność, był Egipt, od 1914 r. protektorat Wielkiej Brytanii, od 1922 r. nominalna monarchia. Egipt wraz z Sudanem (obok Mezopotamii i Zatoki Perskiej) Anglia uważała za centrum swojej polityki na Bliskim Wschodzie, zarówno z przyczyn gospodarczych, jak i strategicznych (kluczowe położenie na drodze do Indii i posiadłości afrykańskich). Okres międzywojenny cechowały w Egipcie nieustanne tarcia między trzema głównymi czynnikami życia politycznego: Wielką Brytanią, egipskim dworem królewskim i Wafdem, partią stojącą na czele ruchu narodowowyzwoleńczego. Do najważniejszych wydarzeń tego okresu należały: ogólnonarodowe powstanie w 1919 r. na skutek brytyjskiej odmowy rozmów o niepodległości; przyznanie Egiptowi formalnej niepodległości w 1922 r. z zachowaniem prawa do Sudanu; zniesienie kondominium nad egipskim Sudanem w 1924 r. i wreszcie traktat anglo-egipski w 1936 r. po zwycięskich dla Wafdu wyborach parlamentarnych.
Traktat nie dał Egiptowi pełnej niepodległości, ale pozory zostały zachowane: w roku następnym kraj został przyjęty do Ligi Narodów. W czasie II wojny światowej w krajach arabskich, które były pod panowaniem aliantów, dały się odczuć wyraźne sympatie dla państw Osi. Faruk (król od 1937 r.) nawet ich nie ukrywał, utrzymując tajne stosunki z Niemcami. W tym czasie ożywili swoją działalność Bracia Muzułmanie, fanatyczna organizacja polityczno-religijna, założona w 1928 r., znana z terrorystycznych zamachów, która rozszerzyła swe wpływy na inne państwa arabskie. Jedynie Wafd, odsunięty od władzy, wyczulony na zagrożenie ze strony Włoch (panujących w Etiopii), był pewny, że alianci zwyciężą i choć daleki od sympatii dla Brytyjczyków, odmówił nawiązania kontaktów z Niemcami. Co ciekawe, wafdyści nie znali tajnego porozumienia niemiecko-włoskiego, według którego kraje arabskie miały po wojnie przypaść Włochom. Klęska wojsk Osi w Afryce Północnej przywróciła wpływy Wafdu.
W 1945 r. Egipt stał się członkiem założycielem Ligi Państw Arabskich (art. s. 99) z siedzibą w Kairze. Po wojnie różnorodne partie polityczne połączył ten sam cel: ewakuacja wojsk brytyjskich i zachowanie władzy nad Sudanem, i o te dwie kwestie rozbijały się wszystkie negocjacje. W 1947 r. Egipt wniósł skargę do Rady Bezpieczeństwa ONZ i organizacja ta przyznała Sudanowi prawo do samostanowienia. W październiku 1951 r. parlament egipski jednomyślnie wypowiedział traktat z Wielką Brytanią (z 1936 r.), dający jej specjalne przywileje, i proklamował Faruka królem Egiptu i Sudanu. W styczniu 1952 r. wybuchły groźne rozruchy, w lipcu 1952 r. nastąpił wojskowy zamach stanu, w roku następnym obalono monarchię, a w 1954 r. pełnię dyktatorskiej władzy przejął Naser. Przewrót pozwolił na uregulowanie spornych spraw z Brytanią: w 1953 r. zawarto traktat o samostanowieniu Sudanu, a po zakończeniu tzw. wojny sueskiej w 1956 r. (art. s. 101) ostatnie oddziały brytyjskie opuściły Egipt. Naser wprowadził socjalizm i zapoczątkował okres dyktatur wojskowych, pomimo odejścia od socjalizmu i zmiany protektora na Stany Zjednoczone w wyniku podpisania separatystycznego traktatu pokojowego z Izraelem w 1979 r. Stan taki trwał aż do upadku Mubaraka w 2011 r.
Sudan.
Jednocześnie z Egiptem w 1956 r. niepodległość uzyskał egipski Sudan. Na podstawie układu o kondominium z 1899 r. Egipt do 1924 r. dzielił władzę z Wielką Brytanią, która sprawowała faktyczne rządy. W 1936 r. traktat anglo-egipski przywrócił kondominium, a ruch narodowowyzwoleńczy zyskał nowe poparcie nacjonalistów egipskich. Wielu polityków sudańskich przyjęło hasło jedności doliny Nilu pod władzą króla egipskiego i utworzyło w 1943 r. pierwszą partię polityczną Al-Aszikka (Rodzeni Bracia). Przeciwnicy unii z Egiptem utworzyli w 1945 r. partię Umma. Po przyjęciu zasady samostanowienia Sudanu przez Radę Bezpieczeństwa ONZ władze brytyjskie utworzyły w 1948 r. rząd mieszany i przeprowadziły wybory do parlamentu sudańskiego. Wojskowy przewrót w Egipcie przełamał impas w rokowaniach anglo-egipskich i przyśpieszył wyzwolenie Sudanu. Wkrótce stało się jasne, że nowy rząd będzie dążył do uzyskania pełnej niepodległości. Większość unionistów widziała we współpracy z Egiptem jedynie środek do uwolnienia się od Brytyjczyków; jednocześnie gwałtowne demonstracje przeciwników unii z Ummą na czele uświadomiły niebezpieczeństwo podziału kraju i wojny domowej.
Tymczasem zakończono ewakuację obcych wojsk i 1 stycznia 1956 r. proklamowano niepodległą Republikę Sudanu. Wyzwolony kraj musiał uporać się z kryzysem gospodarczym i Sudan przyjął ofertę pomocy USA. W 1958 r. nastąpił wojskowy zamach stanu, który zapoczątkował okres dyktatur wojskowych trwający do dziś. W 1969 r. kolejny dyktator zmienił nazwę kraju na Demokratyczną Republikę Sudanu i zapowiedział przejście do sudańskiego socjalizmu, czego rezultatem był kryzys gospodarczy. Sytuację komplikowało nasilenie się ruchu separatystycznego na południu. Brutalna arabizacja i islamizacja południa przez kolejne dyktatury doprowadziła do 21-letniej wojny domowej południa z północą, która kosztowała życie 2 mln Sudańczyków i doprowadziła do powstania w 2011 r. nowego państwa – Republiki Południowego Sudanu. Jeszcze przed zakończeniem w 2005 r. wojny domowej rozpoczęła się tragedia czarnych muzułmańskich rolników Dar Furu (Darfuru), wyrzynanych przez arabskie oddziały wielbłądzie dżandżawidów; ich ziemie zamieniano na pastwiska, a Chartum odrzucał wszelkie oskarżenia o ludobójstwo. Nakaz aresztowania wydany przez Międzynarodowy Trybunał nie zrobił większego wrażenia na sudańskim dyktatorze Al-Baszirze.
Maroko.
W tym samym 1956 r. suwerenność uzyskały także Maroko i Tunezja. Maroko było od 1912 r. francuskim i częściowo hiszpańskim (strefa północna i enklawa Ifni na południu) protektoratem. Nominalnym władcą był nadal sułtan z dynastii Alawitów panujących do dziś. Ruch narodowowyzwoleńczy zrodził się w kręgach inteligencji w latach 30. ubiegłego wieku. Początkowo wspólną płaszczyzną stowarzyszeń politycznych było dążenie do demokratycznych swobód i reform w ramach protektoratu. Wykrystalizowały się dwa kierunki: tradycjonalistyczny, wywodzący się z kręgów religijnego ruchu reformistycznego Salafijja, i lewicujących zwolenników europeizacji. W 1939 r. aktywność nacjonalistów przytłumiła wojna, która w Afryce Północnej zakończyła się w 1943 r. i wkrótce ruch narodowowyzwoleńczy zradykalizował się, zmierzając do całkowitej niepodległości kraju. W 1943 r. powstała Partia Niepodległości (Hizb al-Istiklal), skupiająca początkowo kręgi inteligencji. Inna partia założona w tym samym roku reprezentowała kierunek socjalistyczny. Poparcie, jakiego sułtan Muhammad V (1927–61 r.) udzielił Istiklalowi, a przede wszystkim jego słynna mowa w Tangerze w 1947 r. o nierozerwalnej więzi ze światem arabskim nadały tej partii szeroki zasięg oddziaływania i przysporzyły zwolenników ze wszystkich warstw społecznych, a jej przywódca Allal al-Fasi w zagranicznych podróżach uzyskał poparcie krajów arabskich i latynoamerykańskich. Na forum międzynarodowym rzecznikiem ruchu narodowowyzwoleńczego stał się sułtan, zyskując przydomek Sułtana Istiklalu.
W 1952 r. problem marokański został przyjęty pod obrady ONZ. Nie udała się próba władz francuskich zastąpienia sułtana swoim zausznikiem z jego rodu. Sułtan odmówił abdykacji i udał się na dobrowolne wygnanie. W grudniu 1952 r. Francuzi zdelegalizowali Istiklal. Nastąpił okres zamieszek, działalności organizacji terrorystycznych, sądów wojennych, wyroków śmierci, aresztowań. Istiklal, działająca w podziemiu, pozbawiona liderów aresztowanych lub wydalonych z kraju, zyskiwała coraz większe wpływy, także w plemionach berberskich. Sytuacja stała się tak krytyczna, że pod koniec 1955 r. rząd francuski uznał oficjalnie Muhammada V za prawowitego monarchę i 2 marca 1956 r. podpisano deklarację o niepodległości Maroka; podobną deklarację podpisał 7 kwietnia gen. Franco. Ceuta i Melilla pozostały jednak we władaniu Hiszpanii. W listopadzie Maroko stało się członkiem ONZ, a w 1957 r. Muhammad V przybrał tytuł króla.
Przed wolnym Marokiem stanęło ciężkie zadanie dekolonizacji kraju. Nastąpił odpływ fachowców i kapitału francuskiego, brakowało kadry, problemy nastręczała arabizacja systemu oświatowego. Stopniowo wprowadzono kilka postępowych reform; za pomocą kredytów francuskich i amerykańskich zaczęto rozwijać rolnictwo i przemysł, kraj powoli wychodził z kryzysu gospodarczego. Sprzeczności w łonie Istiklalu między lewicującym i konserwatywnym skrzydłem spowodowały w 1959 r. rozłam i Mahdi Ben Barka założył lewicową partię, która przeszła do opozycji. Muhammad V nie tłumił swobody wypowiedzi, uroczyście obiecał wprowadzenie konstytucji z zapisem o systemie wielopartyjnym (jego wolę wypełnił syn i następca Hasan II) i chociaż pozostał władcą absolutnym z prawem ostatecznej decyzji, taka koegzystencja autokracji z liberalnym podejściem zjednała mu olbrzymią popularność. Hasan II (1961–99 r.) nie dorównywał ojcu, a wykształconemu na Zachodzie Muhammadowi VI unowocześnienie kraju utrudnia aktywizujący się powszechnie w świecie arabskim fundamentalizm religijny przeciwny wszelkim zmianom.
Tunezja.
Od 1881 r. Tunezja była także francuskim protektoratem. Nominalnym władcą pozostał bej z dynastii Husajnidów. Ruch narodowy zrodził się na tle religijnym, a w 1911 r. po włoskiej aneksji Libii zaczął się radykalizować. W 1920 r. Abd al-Aziz as-Sa’alibi, zwolennik Salafijji, założył partię Dustur (Konstytucja), której celem były reformy konstytucyjne. Po rozłamie w 1934 r. młody radykalny lewicowy działacz Habib Burgiba założył Nowy Dustur. Podczas wojny Tunezja była ostatnim bastionem sił niemiecko-włoskich, które poddały się w maju 1943 r. Po wojnie wyrosła nowa siła polityczna: Tunezyjska Generalna Unia Pracy (UGTT), koalicja związków zawodowych, która stała się bazą społeczną Nowego Dusturu. Władze francuskie wprowadziły ograniczone reformy konstytucyjne i obiecały autonomię. Wycofanie się z obietnicy spowodowało wrzenie w całym kraju, a represje wszystko zaogniły. Sytuacja stała się tak krytyczna, że w 1954 r. Francja przyznała Tunezji autonomię wewnętrzną, w 1955 r. powstał rząd tunezyjski, a gensekiem Nowego Dusturu został Habib Burgiba.
20 marca 1956 r. Francja przyznała Tunezji niepodległość. W wyborach parlamentarnych zwyciężył Nowy Dustur. W 1957 r. parlament zniósł ustrój monarchiczny, a Habib Burgiba został pierwszym prezydentem republiki, zachowując stanowisko premiera. Do 1958 r. rozprawił się ostatecznie z opozycją i wprowadził dyktaturę, a w 1964 r. zarządził tzw. drogę socjalistycznego rozwoju. Jedyną legalną partią został Nowy Dustur, który zmienił nazwę na Partię Konstytucyjno-Socjalistyczną. Przyjmując nadal gospodarczą pomoc Zachodu i podtrzymując więzi gospodarcze, polityczne i kulturalne z Francją, Burgiba związał się jednocześnie z Moskwą. W 1974 r. został dożywotnim szefem rządzącej partii, a w roku następnym dożywotnim prezydentem.
Z upływem czasu w opozycji znalazły się też związki zawodowe i zaczęły wybuchać strajki robotników spowodowane kryzysem gospodarczym. Rosnący opór znalazł kulminację w 1978 r., kiedy UGTT wezwała do strajku generalnego; wybuchły zamieszki, interweniowało wojsko, kilkadziesiąt osób poniosło śmierć, wprowadzono stan wyjątkowy, a setki działaczy związkowych znalazło się w więzieniach. Pod koniec 1987 r. Burgiba został odsunięty od władzy (był to czas, gdy wielki protektor – Związek Radziecki – chwiał się już w posadach) i prezydentem został Zajn al-Abidin Ben Ali, rządzący do 2011 r., który zręczną prozachodnią polityką rzekomej demokratyzacji zdobył zaufanie Zachodu. Swoje rządy zaczął od uwolnienia wszystkich więźniów politycznych. Tunezja stała się pierwszym krajem arabskim, który ratyfikował konwencję ONZ zakazującą stosowania tortur. Zmieniono nazwę rządzącej partii na Demokratyczne Zgromadzenie Konstytucyjne, którego sekretarzem generalnym pozostał Ben Ali.
W lutym 1989 r. Tunezja podpisała wraz z innymi krajami Maghrebu (Algieria, Libia, Mauretania, Maroko) traktat proklamujący Unię Arabskiego Maghrebu na wzór UE. Wbrew oskarżeniom zagranicznych organizacji obrony praw człowieka, w 1998 r. Tunezja została jednogłośnie wybrana do Komisji Praw Człowieka przy ONZ. Po kolejnych wyborach prezydenckich zwycięski Ben Ali zawsze ogłaszał amnestię i wypuszczał z więzień tysiące więźniów politycznych (co nikomu nie dawało do myślenia). Aż do jego upadku w 2011 r., pomimo wielu oskarżeń o nadużywanie władzy, Zachód nadal uważał go za sojusznika, a w oczach Międzynarodowego Trybunału Tunezja miała niezmiennie dobre notowania, jeżeli chodzi o przestrzeganie praw człowieka.
Algieria.
Algieria wśród krajów Maghrebu najwcześniej dostała się pod panowanie Francji (w 1830 r.) i najpóźniej się wyzwoliła. Masowy napływ francuskich osadników z przeludnionych wsi spowodował odmienną niż w Maroku czy Tunezji sytuację. Im większe było zaangażowanie algierskich Francuzów w gospodarkę Algierii, tym większe było zdecydowanie do zachowania swojej odrębności i nietkniętej struktury politycznej. W 1919 r. rząd francuski rozważał zwiększenie liczby muzułmanów w radach miejskich i generalnych, ale napotkał zdecydowany opór algierskich Francuzów.
W algierskim ruchu narodowym wyróżnić można trzy kierunki. Wąska warstwa wykształconych i zeuropeizowanych muzułmanów, tzw. Młodych Algierczyków, zwanych przez Francuzów Evolués, wysunęła hasło pełnego równouprawnienia muzułmańskiej ludności przy całkowitej asymilacji z Francją, co władze były gotowe zrealizować. Jednak i tym razem algierscy Francuzi projekt storpedowali. Wówczas (w 1938 r.) Farhat Abbas utworzył Algierską Unię Ludową, porzucając projekt asymilacji. Drugi kierunek utworzył się początkowo we Francji, gdzie powstała lewicowa Gwiazda Północnej Afryki, skupiająca maghrebskich robotników. Jej przywódca Massali al-Hadżdż (do 1936 r. członek Francuskiej Partii Komunistycznej) wrócił do Algierii i w 1937 r. założył Algierską Partię Ludową. Uwięziony w 1941 r., do 1946 r. przebywał w areszcie domowym. Trzeci kierunek reprezentowała Salafijja, a jej głównym rzecznikiem był Ben Badis. W wydawanych przez siebie czasopismach zwolennicy Salafijji występowali przeciwko asymilacji z kulturą francuską i zakładali szkoły z językiem arabskim. W 1931 r. Ben Badis założył Stowarzyszenie Alimów (Ulemów) Algierskich, które działało do 1954 r. broniąc kultury arabskiej. Jego program, wykluczając wszelką formę asymilacji z Francją, dopuszczał możliwość pozostawania obu krajów w takim związku, jaki łączy kraje Commonwealthu z Wielką Brytanią. W rezultacie swojej działalności w 1938 r. Ben Badis znalazł się w więzieniu.
Po klęsce Francji w 1940 r. rząd Vichy znalazł w algierskich Francuzach – tradycyjnie rasistowskich i faszyzujących – mocne oparcie. W 1943 r. nastąpił w Afryce Północnej koniec wojny, a w czerwcu powstał w Algierii Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego, na którego czele stanął gen. Charles de Gaulle. W ciągu tych lat jedynym rzecznikiem algierskiego nacjonalizmu był Farhat Abbas, domagający się równych praw wszystkich muzułmanów z Francuzami.
W 1944 r. de Gaulle przyznał Evolués równe prawa z algierskimi Francuzami i prawo wyboru 40 proc. mandatów do rad miejskich i ogólnokrajowych. W odpowiedzi Farhat Abbas założył Unię Przyjaciół Manifestu i Wolności (AML), której celem było początkowo stworzenie republiki algierskiej w federacji z Francją, potem jednak do głosu doszli radykalni członkowie. W wyniku fali rozruchów, w 1945 r., krwawo stłumionych, Unia została zdelegalizowana, a Farhat Abbas aresztowany wraz z innymi działaczami. Wypuszczony po roku, założył Demokratyczną Unię Manifestu Algierskiego (UDMA) z programem przewidującym utworzenie autonomii. W 1947 r. parlament francuski uchwalił tzw. Statut Algierii, który nadał wszystkim algierskim muzułmanom obywatelstwo francuskie, a także uznał język arabski za równoprawny z francuskim. Mandaty do algierskiego parlamentu podzielono: połowę wybierało 9 mln muzułmanów, drugą połowę 1,5 mln algierskich Francuzów. Na czele rządu algierskiego stał nadal francuski gubernator generalny. Z tą chwilą nacjonaliści algierscy stracili nadzieję na uzyskanie niepodległości środkami pokojowymi.
W tym samym roku (1947) powstała Tajna Organizacja (OS), która zaczęła przygotowanie do zbrojnego powstania. W 1954 r. przekształciła się we Front Wyzwolenia Narodowego (FLN), a swoje siły zbrojne nazwała Armią Wyzwolenia Narodowego (ALN). 1 listopada 1954 r. na sygnał FLN rozpoczęło się powstanie i do końca 1956 r. ALN, znacznie powiększona, operowała już w całym kraju. W kwietniu 1956 r. do FLN przyłączyła się UDMA i Stowarzyszenie Alimów (Ulemów), a ich przywódcy, Farhat Abbas i Al-Madani, weszli do kierownictwa Frontu.
W 1958 r. do władzy doszedł Charles de Gaulle i w roku następnym przyznał Algierczykom prawo wyboru swojej przyszłości, co spowodowało w styczniu 1960 r. rebelię algierskich Francuzów. Po jej stłumieniu de Gaulle znalazł się w trudnej sytuacji. Kontynuowanie walki partyzanckiej popieranej przez całe społeczeństwo muzułmańskie, publiczne potępienie francuskiej polityki w Algierii na sesjach Zgromadzenia Ogólnego ONZ, poparcie dążeń niepodległościowych Algierczyków przez tzw. blok socjalistyczny i większość państw Azji i Afryki zmusiły go do szukania sposobów pokojowego rozwiązania. W lecie 1960 r. rozpoczęły się tajne, bardzo trudne rozmowy, kilkakrotnie przerywane. Na wieść o tym algierscy Francuzi utworzyli Tajną Organizację Zbrojną (OAS). Jej działalność terrorystyczna w Algierii i Francji trwała do połowy 1962 r. Tymczasem 18 marca 1962 r. doszło do podpisania w Évian układu o zakończeniu powstania, przeprowadzeniu referendum, a następnie – po okresie przejściowym – utworzeniu niepodległego państwa algierskiego. Referendum przyniosło Frontowi Wyzwolenia Narodowego pełne zwycięstwo, a 3 lipca 1962 r. Francja uznała oficjalnie niepodległość Algierii.
Po walkach o władzę w łonie FLN i ALN, które omal nie doprowadziły do wojny domowej, we wrześniu odbyły się wybory do parlamentu, którego przewodniczącym został Farhat Abbas. Urząd premiera objął Ahmad Ben Bella, działacz byłej partii Massalego. Nowe państwo napotkało ogromne problemy. Kraj był zdewastowany przez długoletnią wojnę, do końca 1962 r. opuściło Algierię ok. 800 tys. europejskich mieszkańców, w tym niemal wszyscy fachowcy, większość zakładów przemysłowych została unieruchomiona i nastąpił ostry kryzys ekonomiczny. Z pomocą finansową pospieszyła Francja, przysyłając również 20 tys. fachowców; inne państwa poszły w jej ślady.
Tymczasem we Froncie Wyzwolenia Narodowego zwyciężyło skrzydło radykalne i Algieria wybrała drogę tzw. socjalistycznego rozwoju. Oficjalną nazwą państwa jest do dziś Algierska Republika Ludowo-Demokratyczna, zaś jedyną legalną partią stał się Front Wyzwolenia Narodowego. Prezydent Ahmad Ben Bella, wówczas już gensek FLN, zmusił Farhata Abbasa do rezygnacji i wprowadził dyktaturę, eliminując stopniowo dowódców i działaczy z okresu powstania. Aż do upadku radzieckiego protektora jedną dyktaturę wojskową w Algierii zastępowała następna. Jednakże niezależnie od więzi z blokiem socjalistycznym Francja pozostała nadal głównym kontrahentem i źródłem pomocy, będąc pewną przeciwwagą dla dominacji Moskwy.
Rozpad ZSRR przyniósł radykalną zmianę. W 1991 r. pierwsze wolne wybory dały zwycięstwo partii religijnej, Muzułmańskiemu Frontowi Ocalenia (FIS), co doprowadziło do prezydenckiego zamachu stanu, anulowania wyborów i wieloletniej krwawej wojny domowej, podczas której fanatyczni fundamentaliści masakrowali ludność cywilną, powodując bezwzględne działania armii i policji. W tym czasie zmieniło się kilku prezydentów, powstało kilka jeszcze groźniejszych od FIS partii religijnych i zginęło kilkaset tysięcy Algierczyków. Od 1999 r. ostatni prezydent, panujący do dziś Abd al-Aziz Buteflika, uczynił kilka kroków pojednawczych, popartych przez społeczeństwo znękane przelewem krwi, i stopniowo wojna wygasała, chociaż nadal sytuacja jest daleka od stabilizacji.
Nowi protektorzy.
W państwach arabskich nastroje antykolonialne doszły do szczytu po tzw. wojnie sueskiej w 1956 r. W 1958 r. nastąpił upadek monarchii haszymidzkiej w Iraku i początek dyktatur wojskowych, w 1961 r. niepodległość ogłosił Kuwejt, w latach 1967–68 Brytyjczycy ostatecznie opuścili Półwysep Arabski.
Z reguły wyzwolony kraj arabski otrzymywał ofertę pomocy od Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych i wybierał dalszą drogę swego rozwoju. Rywalizacja supermocarstw kończyła się często zwycięstwem Moskwy. Na drogę tzw. socjalistycznego rozwoju wkroczył najwcześniej egipski prezydent Dżamal Abd an-Nasir (Naser) po umocnieniu władzy w 1954 r., następnie Algieria po uzyskaniu niepodległości w 1962 r., to samo zrobiły niemal jednocześnie Syria i Irak w 1963 r., a następnie Tunezja w 1964 r., Jemen Południowy po uzyskaniu niepodległości w 1967 r., a w 1969 r. Sudan i Libia, której dyktator Kadafi nie rozgłaszał zbliżenia z Moskwą, a swoją politykę nazwał trzecią drogą.
Charakterystyczną cechą monarchii arabskich – Maroka, Libii do 1969 r., Egiptu do 1952 r., Jordanii, Arabii Saudyjskiej, Jemenu do 1962 r., Omanu i Maskatu, księstw Zatoki Perskiej, Iraku do 1958 r. – była ich umiarkowana, prozachodnia polityka. Jedyną republiką prowadzącą podobną politykę był Liban do czasu protektoratu syryjskiego (1976–2005 r.). Dzieje pozostałych republik arabskich wypełniały kolejne dyktatury wojskowe, pozostające mniej lub bardziej pod wpływami Moskwy. Trzeba jednak dodać, że nie do pomyślenia już było zastąpienie dominacji Anglii i Francji taką samą formą radzieckiej dominacji. Wyjątkiem był Jemen Południowy, gdzie Moskwa decydowała o wszystkim aż do upadku ZSRR w 1990 r., gdy dwa Jemeny mogły się zlać w jeden kraj.
Czasy kolonializmu w świecie arabskim skończyły się bezpowrotnie, a najbardziej widoczną formą wpływów stały się traktaty o sojuszu i pomocy, prowadzące nieraz do uzależnienia poszczególnych wspomaganych krajów arabskich. Sytuacja tzw. socjalistycznych arabskich dyktatur zmieniła się diametralnie po upadku Związku Radzieckiego i ustaniu na jakiś czas poparcia i pomocy Moskwy. Jedyną światową potęgą stały się Stany Zjednoczone. Wówczas wahadło polityczne przechyliło się gwałtownie od socjalizmu do fundamentalizmu religijnego, który odrzuca zdecydowanie kulturę Zachodu, a tym samym i wpływy amerykańskie. To odrzucenie umacnia dodatkowo fakt, że USA są jedynym zdecydowanym sojusznikiem i protektorem Izraela uznanego za wroga przez cały świat arabski.
Fenomen francuskiej Afryki Północnej
Francuskie rządy w Algierii, a potem w innych krajach Maghrebu (a także Libii, podbitej zbrojnie przez Włochy) odegrały rolę katalizatora w budzeniu się świadomości narodowej. Z jednej strony nastąpiło osłabienie struktur plemiennych, z drugiej zaś różnorodne etnicznie grupy ludności (Arabowie, Berberzy, Turcy, Czerkiesi i inni wchodzący w skład wojsk tureckich, potomkowie chrześcijańskich renegatów z czasów piractwa, potomkowie czarnych niewolników itp.), niezależnie od pozycji społecznej, były traktowane jako społeczeństwo niższe w odróżnieniu od warstwy francuskich, hiszpańskich czy włoskich kolonizatorów. W przeszłości najeźdźca europejski napotykał opór ludności miejscowej, ponieważ był obcy, niewierny (kafir), a jego społeczne obyczaje budziły wstręt. Obecnie wykształciło się poczucie głębokiej krzywdy. Najważniejszym powodem była utrata ziemi, a ponadto wiele innych: odsunięcie od władzy politycznej, system rozdziału urzędów państwowych, rządowych subsydiów itp.
Ponieważ kryterium różnicy nie zawsze mógł być kolor skóry, poziom wykształcenia czy stopy życiowej – jako że wielu najbogatszych maghrebskich muzułmanów nie różniło się pod tym względem od Europejczyków – główna różnica między kolonizatorami a ludnością skolonizowaną opierała się na bazie religijnej. Islam inspirował opór przeciwko chrześcijańskiej ekspansji od XIX w. Pod rządami Europejczyków stał się hasłem narodowym. To tłumaczy także, dlaczego świeccy zeuropeizowani przywódcy ruchu narodowego podkreślali zdecydowanie i dobitnie swoją więź z religią.
Jednocześnie w tej wieloletniej konfrontacji dyskryminowanej ludności muzułmańskiej i napływowej ludności europejskiej obie strony przekształcały siebie nawzajem. Tak samo jak algierscy pieds noirs różnili się od Francuzów żyjących we Francji, tak i Algierczycy różnili się od tego, czym byli przed europejską kolonizacją lub kim by się stali bez tej kolonizacji. To wzajemne oddziaływanie dotyczyło praktycznie wszystkich stron życia obu społeczności, od obyczajów społecznych i systemu wartości aż do metod działalności gospodarczej oraz politycznej orientacji. Nie można też pominąć wpływów zewnętrznych: przenikania liberalnych i socjalistycznych idei z Europy oraz idei muzułmańskich reformatorów religijnych z Egiptu.
Ciekawa była ewolucja stosunków byłych francuskich protektoratów Maghrebu z Francją. Stosowała ona politykę, która przyniosła jej korzyści polityczne i gospodarcze. Po wyzwoleniu każdy kraj stawał w obliczu kryzysu gospodarczego i zawsze Francja przodowała w udzielaniu wszechstronnej pomocy, co dawało jej czołowe miejsce w handlu z Maghrebem. Francuski Maghreb potrafił to docenić i jeszcze w czasie trwania powstania antyfrancuskiego w Algierii popierające powstanie wolne już Maroko i Tunezja wysunęły plan utworzenia federacji Afryki Północnej związanej sojuszem z Paryżem.
Nawet w epoce dominacji radzieckiej w Algierii i Tunezji Francja zachowała tam wpływy gospodarcze będące przeciwwagą dla poczynań Moskwy. Te wpływy gospodarcze i kulturalne umocniły się po rozpadzie Związku Radzieckiego, a w naszym stuleciu Francja, będąc jednym z czołowych członków Unii Europejskiej, zaczęła dążyć do utworzenia pewnego rodzaju francuskiej wspólnoty w basenie Morza Śródziemnego, co spotyka się z przychylną reakcją Maghrebu. Ten fenomen francuskiej Afryki Północnej dowodzi, że zręczna polityka zagraniczna może przekształcić wrogość w sojusz.
D.M.