Iwan IV Groźny (1530–84) został ogłoszony wielkim księciem moskiewskim jako trzyletnie dziecko, po śmierci swego ojca ks. Wasyla III, który zakończył dwuwiekowe zbieranie ziem ruskich. Początkowo rządy regencyjne sprawowała jego matka Helena Glińska, zwalczając spisek swego stryja Michała, a także opozycję bojarską kierowaną przez braci zmarłego Wasyla III – książąt Andrieja Starickiego i Jurija Dmitrowskiego. W 1538 r., po nagłej śmierci regentki, władza przechodziła w ręce rodów bojarskich – Szujskich, Bielskich i znowu Szujskich, pogrążających w okrutnej walce o władzę całe państwo i niedbających o małego księcia.
W 1543 r. Iwan zrzucił tę kuratelę, usuwając w ciągu trzech lat przywódców obu stronnictw i zastępując ich nowymi współpracownikami, którzy byli zwolennikami wzmocnienia władzy wielkoksiążęcej. Za namową metropolity Makarego zdecydował się na przyjęcie tytułu carskiego, nawiązując do sformułowanej za panowania jego ojca koncepcji Trzeciego Rzymu. Wkrótce po koronacji (1547) ożenił się, uzyskując automatycznie formalną pełnoletność, i przejął pełnię władzy. Z rady bojarskiej wyłonił wówczas tzw. Radę Wybraną – mały zespół doradców, przy których pomocy rozpoczął reformę państwa.
Zwołany do Moskwy pierwszy Sobór Ziemski przyjął nowy kodeks praw, tzw. Sudiebnik (1550), ograniczający przywileje bojarstwa i reformujący samą procedurę sądową. Wkrótce sobór kościelny (1551) uchwalił reformy w obrzędowości i sprecyzował obowiązki duchownych, potwierdzając jednak – wbrew oczekiwaniom cara – nienaruszalność własności cerkiewnej. W tej sytuacji Iwan wydał własne zarządzenia, zmierzające do ograniczenia potęgi gospodarczej Cerkwi.