W tyglu wyobrażeń. „Dobry człowiek, ale Moskal” – takie powiedzenie cytował w 1816 r. osiemnastoletni Aleksiej Lowszyn, w przyszłości wysoki rangą rosyjski urzędnik, opisując stosunek do Rosjan chłopów zamieszkujących ziemie dzisiejszej Ukrainy (nazywane wówczas Małorosją). Lowszyn dodawał, że chłopi straszyli północnymi sąsiadami małe dzieci. Ponad dwadzieścia lat później Taras Szewczenko, świeżo wyzwolony z poddaństwa, rozpoczął swój poemat „Kateryna” od rady: „Kochajcie się, me czarnule, lecz nie z Moskalami, bo Moskale obcy ludzie, źle postąpią z Wami”.
W tym samym okresie jeden z największych rosyjskich pisarzy, urodzony na lewym brzegu Dniepru, w guberni połtawskiej, Nikołaj Gogol, zwierzał się: „Sam nie wiem, jaką mam duszę (…). Wiem tylko, że w żaden sposób nie mogę dać przewagi ani Małorusinowi przed Rosjaninem, ani Rosjaninowi przed Małorusinem”. Jego krajan Iwan Paskiewicz, potomek kozaków rodem z Połtawy, jako namiestnik Królestwa Polskiego pozbawiał je systematycznie autonomii. W Paryżu ks. Adam Czartoryski głosił: „Rusini, podobnie jak Litwini, są naszymi braćmi i jednym narodem”; a w austriackiej Galicji Kasper Cięglewicz, poeta i działacz niepodległościowy, pisał: „Hańbą jest i krzywdą dla Rusina odrywać się od Polski. Jam też Rusin, lecz niemniej Polakiem”.
To przykłady różnych postaw wobec Rosji bądź Polski przedstawicieli elit wywodzących się z ziem współczesnej Ukrainy. Bez uświadomienia sobie, że ukraiński proces narodowotwórczy zachodził w warunkach rywalizacji różnych wyobrażeń o narodowości Rusinów – czyli wschodniosłowiańskiej z pochodzenia ludności południowo-zachodnich prowincji Cesarstwa Rosyjskiego i wschodniej części austriackiej Galicji – trudno zrozumieć logikę działań władz rosyjskich, ich pasywność w I połowie XIX w.