Na pograniczu. W 1945 r. w historii Ełku zmieniło się wszystko. Miasteczko już od dawna nie leżało – jak pisał urodzony w nim w 1926 r. Siegfried Lenz – „na tyłach historii”, lecz w samym epicentrum wydarzeń, które rozpoczęły się hitlerowską agresją na Polskę 1 września 1939 r.
W przypadku przedwojennego Ełku (czy też szerzej: Mazur) mamy do czynienia z dwoma rodzajami pograniczności: przestrzenną oraz kulturową. Wyznacznikiem tej pierwszej była bliskość granicy z Polską (20 km), ta druga przejawiała się w bezpośrednim sąsiedztwie i wzajemnym przenikaniu się obydwu kultur, które swój najpełniejszy wyraz znalazło w postaci społeczności Mazurów pruskich. Ta grupa etniczna wywodzi się z pochodzących z północnego Mazowsza polskich osadników, których w ramach akcji kolonizacyjnej ściągnął na tereny Prus Zakon Krzyżacki. Osadnictwo to wzmogło się od momentu sekularyzacji zakonu w 1525 r. Protestanckie Prusy stały się wówczas lennem polskim. Przyjęty przez Mazurów protestantyzm stał się z czasem – oprócz języka polskiego – ważnym wyznacznikiem ich tożsamości. Nie był to jednak protestantyzm w czystej formie, ponieważ przez wiele stuleci mieszały się w nim wpływy katolickie i wiara w przesądy. Zgodnie z luterańską zasadą głoszenia Słowa Bożego w językach ojczystych otworzono na założonej w 1544 r. w Królewcu Albertynie seminaria polskie i litewskie, które kształciły duchownych dla terenów Mazur i Pruskiej Litwy.
Wschodniopruskość. Skutkiem zapoczątkowanych w połowie XIX w. procesów modernizacyjnych, na które składały się industrializacja, budowa kolei, wodociągów i kanalizacji, a przede wszystkim wytworzenie się nowoczesnego nacjonalizmu niemieckiego po zjednoczeniu tego kraju w 1871 r.