Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Historia

Dwie lipy i studnia zostały po człowieku

Wspomnienia wysiedlonych w akcji Wisła

Irena Maruszeczko przy domu dziadka w Tyrawie Wołoskiej, lata 60. Irena Maruszeczko przy domu dziadka w Tyrawie Wołoskiej, lata 60. Stanisław Ciok / Polityka
70 lat temu wypędzeni z domów w ramach akcji Wisła jechali pociągami nie wiadomo dokąd. Niosło się po wagonach: wiozą nas nad morze potopić.
Dziadek Ireny Maruszeczko w mundurze armii austriackiej podczas I wojny światowejStanisław Ciok/Polityka Dziadek Ireny Maruszeczko w mundurze armii austriackiej podczas I wojny światowej
Irena Maruszeczko obecnie (na fot. po prawej, za nią Katarzyna Kadylak) i okruchy przeszłościStanisław Ciok/Polityka Irena Maruszeczko obecnie (na fot. po prawej, za nią Katarzyna Kadylak) i okruchy przeszłości
Rodzina po przesiedleniu w Konikowie, lata 50. (Irenka z kokardą, obok jej dziadek)Stanisław Ciok/Polityka Rodzina po przesiedleniu w Konikowie, lata 50. (Irenka z kokardą, obok jej dziadek)
Miron Kierkosz po przesiedleniu z rodziną w PGR Dalewo, koniec lat 40. (pierwszy z prawej w drugim rzędzie)Stanisław Ciok/Polityka Miron Kierkosz po przesiedleniu z rodziną w PGR Dalewo, koniec lat 40. (pierwszy z prawej w drugim rzędzie)
Miron Kierkosz obecnie, z pisankami, za których tworzenie otrzymał tytuł Zasłużonego dla Kultury Polskiej.Stanisław Ciok/Polityka Miron Kierkosz obecnie, z pisankami, za których tworzenie otrzymał tytuł Zasłużonego dla Kultury Polskiej.
Zenon Sidor po przesiedleniu z rodziną w Wojęcinie, 1949 r. (z prawej w białym ubraniu, jego ojciec najwyższy z tyłu)Stanisław Ciok/Polityka Zenon Sidor po przesiedleniu z rodziną w Wojęcinie, 1949 r. (z prawej w białym ubraniu, jego ojciec najwyższy z tyłu)
Zenon Sidor obecnieStanisław Ciok/Polityka Zenon Sidor obecnie
Bogdan i Olga Hryckowianowie w domiwce, czyli świetlicy Ukraińców. Koszalin.Stanisław Ciok/Polityka Bogdan i Olga Hryckowianowie w domiwce, czyli świetlicy Ukraińców. Koszalin.
Dokumenty przesiedleńcze rodziny Bogdana z 1947 r.Stanisław Ciok/Polityka Dokumenty przesiedleńcze rodziny Bogdana z 1947 r.
Dokumenty przesiedleńcze rodziny Bogdana z 1947 r.Stanisław Ciok/Polityka Dokumenty przesiedleńcze rodziny Bogdana z 1947 r.
Za wysiedlonymi poszła wiara. Fragment fasady cerkwi grekokatolickiej zaprojektowanej przez Jerzego Nowosielskiego we współpracy z Bogdanem Kotarbą. Świątynię wybudowano w latach 90. XX w. w Białym Borze, który wyrósł na centrum kultury i oświaty ukraińskiej na Pomorzu Zachodnim.Stanisław Ciok/Polityka Za wysiedlonymi poszła wiara. Fragment fasady cerkwi grekokatolickiej zaprojektowanej przez Jerzego Nowosielskiego we współpracy z Bogdanem Kotarbą. Świątynię wybudowano w latach 90. XX w. w Białym Borze, który wyrósł na centrum kultury i oświaty ukraińskiej na Pomorzu Zachodnim.
Tekla Kowal, Katarzyna Kadylak i Irena Maruszeczko: jak opowiedzieć młodym o akcji Wisła?Stanisław Ciok/Polityka Tekla Kowal, Katarzyna Kadylak i Irena Maruszeczko: jak opowiedzieć młodym o akcji Wisła?

Miron z Wojtkówki, ur. 1934 r. Z polskim wojskiem wydawało im się, że żyją dobrze. Był we wsi posterunek ochrony pogranicza. Wśród żołnierzy wesoły chłopak, jeździł na nartach z dzieciakami. Jasna Choinka! – tak przeklinał, więc tak też go przezywali. Nagle, w wiosenny dzień przed obiadem, wojsko zabrało z domu bohatera ofensywy radzieckiej przeciw Japonii. Po obiedzie przyszło po ojca Mirona. Wzięli go od siania owsa, bez wyjaśniania. Sąsiad miał rozkaz wywieźć go wozem. Ojciec jechał tak od 1947 do 2002 r., kiedy wyszło na jaw, co polskie wojsko mu zrobiło. Wraca to nocami – ojciec stoi na wozie sąsiada i patrzy na Wojtkówkę.

Kilka nocy później rozdzwoniły się garnki w chałupie. Wyszli zobaczyć, a to szło wojsko wysiedlać – już wszystkich.

Zenon z Woli Wołoskiej, ur. 1939 r. W kwietniu, w poniedziałek rano, paśli z babcią krowy za wsią. Chłopaczek się rozejrzał i mówi: las się rusza. Wokoło cisza, ptaki śpiewają: ty chyba masz gorączkę. Wtedy las przyszedł do wsi – kilkudziesięciu polskich żołnierzy przybranych w gałęzie. Dali dwie godziny na spakowanie. Rozpacz niesamowita, płacz ludzi i zwierząt poniósł się w góry. Zenek z siostrą i rodzicami stali przytuleni kilkanaście minut. Wreszcie ojciec zadecydował: nie ma co stać.

Chałupę mieli nową – odbudowaną z pożaru. Niecały rok wcześniej, w greckokatolickie święto Piotra i Pawła, dzień zaczął się im od płaczu krów. Ludzie szykowali się do cerkwi i myśleli, dlaczego ten płacz? A to szło do nich polskie wojsko palić wieś. Za to, że miał w Woli Wołoskiej podziemne miasto oddział porucznika UPA Mychajło Dudy, zwanego Hromenką. Pod ziemią kwatery, szpital i magazyn. Polski ogień szedł górą, dachami. Andrusieczko, on jeden ocalił swoją kolorową chałupę. Zawsze o nią dbał. Wojsko poszło, on zlazł z drzewa i dalej polewać wiadrami. Po pożarze polskiego wojska przybyło w okolicy dziesięć razy więcej. Wieś myślała, że już koniec wojny na dobre. Ale chodzili agitatorzy, namawiali na wyjazd do ZSRR. Przesiedlenia będą i tak – mówili. Nikt nie wierzył.

Irena z Tyrawy Wołoskiej, ur. 1939 r. Zawsze czuli się pośrodku. Czy przychodzili polscy leśni, czy upowcy – trzeba było wpuszczać. Na przykład w nocy przyszło UPA, pomyło się i ogoliło. Irenie sanitariusz zabandażował skaleczony palec. Pani Białasowa, Polka, pytała potem: a kto ci paluszek zabandażował? Bo zwykłym ludziom na ranę starczała szmatka, jak bandaż – wiadomo, że było wojsko. Tylko nie wiadomo które. Przychodzili partyzanci polscy: babciu, dajcie nam do jedzenia. Też się dawało. Stali w sieni, koło drabiny na strych. Na strychu ukryci upowcy. Nie daj Boże, żeby zobaczyli jedni drugich.

Bogdan z Tyrawy Wołoskiej, ur. 1935 r. Każda akcja wojskowa – jedni i drudzy – coś ludziom zabierała. Przychodzili Polacy z lasu: widziałeś banderowców? I zaczynało się bicie. Dorośli mężczyźni leżeli potem w łóżkach sini od uderzeń. Dzieci na to patrzyły i się uczyły dziwnej logiki. Przychodzili do wsi żołnierze zwani dzisiaj wyklętymi i powiadali: o, rower, co mi banderowcy zabrali. I kradli rower, który był w rodzinie od lat i nigdy banderowca nie widział. Polacy brali krowy i konie. Przychodzili Ukraińcy – także krowy i konie. Dzieci już zrozumiały: tutejsi ludzie będą obwiniani o wszystko. Gdzieś się coś zadzieje – następstwo odbędzie się w Tyrawie i okolicach. W kwietniu 1947 r. zginął polski generał pod Baligrodem. Ludzie chcieli gospodarzyć, siali zboże, sadzili ziemniaki i drzewka owocowe, ale wojna i polityka nie chciały odejść z ich ziemi. Teraz Polacy powiedzieli: zabiliście generała, będziecie za to wywiezieni.

Wieś obudziła się rano otoczona żołnierzami. Mundurowi mówili: akcja W. Ludzie rozpaczali: będzie z nami tak jak z Żydami.

Katarzyna z Żernicy Wyżnej, ur. 1935 r. Gdy zabili generała, pojechała do Baligrodu w sprawie ojca. Dowiedziała się, że generał nazywał się Świerczewski i przyjechał doglądać posterunki graniczne. Zabiło go UPA. Dlatego aresztowano mnóstwo ludzi, Kaśki ojca też. Jak wy nam tak, to my was won! – mówił Baligród. Do Żernicy weszli polscy żołnierze.

Kaśki rodzina miała konia – bogactwo wypędzanych taki koń. Załadowały, co mogły, na wóz, pojechały z matką w kierunku Sanu. Przy wozie szła krowa. Most w gruzach. Krowę należało przez rzekę przeprowadzić. Kamienie z dna pokaleczyły Kasi stopy. Kilka lat temu starsza pani stała na moście nad Sanem i bardzo płakała. Co? – pytała koszalińska wycieczka bieszczadzkich wygnańców. Ja tędy z krową w czterdziestym siódmym – płakała Katarzyna. Do pociągu wsiadły z matką i domowymi zwierzętami. Po słońcu sądząc, pociąg ruszył na Zachód. Ojciec trafił do obozu w Jaworznie.

Irena. Kiedy po rodzinę przyszli żołnierze, ciocia jak raz piekła chleb. Nie pozwolili jej wyciągnąć chleba z pieca. Wyrwali rodzinę z korzeniami, bez chleba.

Tekla z Tyskowej, ur. 1937 r. Kiedy przyszli ich wywozić, matka akurat wyjęła z pieca chleb. Stał nad nimi z pepeszką młodziutki żołnierz. Mama nakroiła chleba i jemu też dała. Taki śliczny był żołnierzyk i taki bardzo głodny.

Miron. Wraca nocami do człowieka, że praktycznie nie miało się prawa wyżyć. Jakiś cud. Ojciec na zawsze wywieziony ze wsi wozem sąsiada. Babcia i matka samiutkie z dziesięciorgiem dzieci. Najmłodsze półroczne. Siedzieli za drutem kolczastym kilka kilometrów od swojej chyży. Mieli widok na górę zwaną Szubienicą. Miron z bratem zrobili podkop pod drutem, dwa razy biegali nocami do Wojtkówki. Nad ranem byli z powrotem – z ziemniakami, poduszkami, nawet z wózkiem dziecięcym.

Podjeżdżały towarowe pociągi i ludzie nimi odjeżdżali w nieznane. W pociągu Mirona powiedział ktoś ze znawstwem: jadą nas topić w morzu. Był to amerykański emigrant sprzed lat, górnik węglowy. Wielu z Bieszczad jeździło dorabiać się w amerykańskich majnach – wracali do wsi w chwale dolara. Byli oblatani, wiedzieli, że pociąg jadący w kierunku zachodnim i północnym musi w końcu dotrzeć do morza.

Zenon. Szli z krowami pieszo przez polskie wsie. Polacy stali przy drodze i rzucali w krowy i w ludzi kamieniami. Za Siedliskami zdarzył się incydent z Milą Oleniacz. Były dwie siostry Oleniacz – Milcia i Marysia – Milcia uciekała z transportu przez pola. Już żołnierz-cerber przeładował broń i zmierzył za nią, ale ludzie go zakrzyczeli: panie, to tylko dziecko! Odstawił karabin od oka.

Żołnierze mieli wciąż uzupełnianą listę domniemanych współpracowników UPA. Na każdym postoju wyciągali ludzi z pociągu. Trafiali oni do obozu w Jaworznie. Jeżeli udało im się stamtąd wrócić do rodziny – opowiadali o obozie na modłę hitlerowską, gdzie ludzi pilnuje kapo, a w pokojach przesłuchań krew zaściela podłogę. Albo złamani nie mówili zupełnie nic do końca życia.

Podróż pociągiem trwała od 28 kwietnia do 12 maja. Zenek lubił oglądać krajobrazy. Na łukach toru krajobraz zaokrąglał się amfiteatralnie – 90 wagonów z wysiedleńcami i zwierzętami. Z przodu i z tyłu lokomotywa. Przed Jarocinem zmarła pani Dziurowa, żyła 90 lat. Należało ją odstawić do trupiarni. Poszło z trumną 10 mężczyzn, wśród nich ojciec Zenka – szewc z zawodu. Kiedy nocą wracali z tej ostatniej przysługi, ktoś zawołał, że ich pociąg rusza. Pobiegli przez jarociński węzeł kolejowy. Na ostatnim z torów, przez które przeskakiwali, ojciec wpadł pod jadący wagon i stracił ręce.

Irena. W wagonie ciągle piał ich kogut. Musiało mu się pomieszać we łbie. Rodzina spała na workach ze zbożem zabranym z domu w Tyrawie. Wieźli ze sobą kozy. Nie mieli gdzie się umyć, po ubraniach chodziły wszy. Byli głodni. Kogut piał w dowolnych porach. Na każdej stacji czekały tłumy, by obrzucić pociąg kamieniami: banderowcy, upowcy, bandyci, czarne podniebienia! Mąż sąsiadki Rózi z Tyrawy pojechał po pierwszej wojnie do pracy w Ameryce, piękna Rózia wieziona była na Zachód sama. Przyszli po nią na stacji żołnierze, wyciągnęli za warkocze, zabrali do Jaworzna. Opowiadała potem, że krzyczeli na przesłuchaniach: z upowcami się pierdolisz, a z nami nie chcesz?! Działo się to na sali obryzganej krwią. Rodzącą kobietę wyciągnęli tam na kupę śmieci, bo chcieli popatrzeć, jak rodzi się dziecko.

Pod koniec maja rodzina Ireny dotarła do wsi Czarne koło Słupska. W poniemieckim domu zamieszkali z rodziną zza Buga. Nowy świat podzielił się na wysiedleńców, przesiedleńców, osiedleńców, tutejszych i Niemców. Najgorzej być Niemcem, nieco tylko lepiej wysiedleńcem. Hela była córką tych zza Buga, rówieśnicą Irenki. Podarły na sobie sukienki i powyrywały włosy, gdy się pobiły. Bo Hela z wyższością mawiała: ty Ukrainko! Dziadek Irenki poszedł do biura Państwowego Urzędu Repatriacyjnego poprosić o przydział innego domu po wysiedlonych Niemcach.

Tekla. Zdjęcia wszystkie się spaliły, nie ma już małej Tekli. W wagonie na Zachód z ludźmi jechały dwie kózki, krówka i koniczek. Czyli kucyk – ulubieniec dzieci, który na nowej ziemi bywał też koniem pociągowym. Złośliwe i gryzące zwierzę – Tekla się go bała. Ale jednak uratowała, kiedy się koniczek topił w rzece koło Koszalina. Na stacji w Poznaniu pociąg Tekli witała delegacja Polaków ze słodkimi bułeczkami.

Jarosław z Tyrawy Wołoskiej, ur. 1932 r. Wysadzili ich z pociągu w Trzebiatkowej, pod świetlicą wiejską, w której trwała zabawa. Miał się nimi zająć sołtys. Siedzieli na pakach koło swoich zwierząt, słysząc muzykę i tupanie tancerzy. Rodzina Jarosława trafiła do domu z czterema innymi rodzinami. Przez całe życie czuł obcość na nowej ziemi.

Olga z Woli Matiaszowej, ur. 1940 r. W ich budynku nie było szyb w oknach. Patrzyli na Zabużan, którzy mieli lepsze domy i lepszą ziemię – bo repatrianci. A rodzina Olgi – wysiedleńcy, gorszy sort. Dzieci zza Buga kopały, biły i pluły na dzieci z Bieszczadów.

Bogdan. Poszła fama po nowej okolicy, że jedzie transport ukraińskich rezunów. Jak przyjechali do Trzebiatkowej, wszystko było zorganizowane przeciwko nim. Kaszubi opowiadali, że przez czarne podniebienia śpią z siekierami pod poduszką. Zjawił się milicjant i poprzebijał bagnetem nowo przybyłym worki z ziarnem – szukał broni. Nikt tam nie mówił czystą polszczyzną, a wielu wcale polskiego nie znało – taka to była polskość Ziem Odzyskanych.

Miron. W Białym Borze ciężarówka stanęła przed rozpadającym się domem. Żołnierz kazał rodzinie Mirona wysiąść – to tutaj. Domów dobrych nie było. Niemcy wyjechali, weszli Rosjanie i łupili wojennym prawem. Czego nie ukradli – zabrali szabrownicy. Nawet okna i drzwiczki od pieca. Półtora roku Miron żył w strachu, że dom się zawali. Tymczasem ciągle trwały ruchy ludności – jak mówiono oficjalnie. Niemców z Białego Boru – Baldenburga wywożono na Zachód i któregoś dnia przyszła Niemka do matki Mirona oddać im swój dom. Matka nie chciała – przecież wrócą do Wojtkówki. Tamta nalegała: to chociaż weźcie łóżka i poduszki.

Potem przyszedł polski kolejarz, sąsiad, z propozycją: za pasanie krów zapłaci chlebem. Miron z bratem pasali na zmianę – który nie pasał, chodził do szkoły. Raz, pędząc krowy kolejarza przez miasto, natknęli się na polskich harcerzy. Harcerze bili ich laskami. Jednak potem nawet się zaprzyjaźnili. Bo byli dobrzy ludzie wśród białoborskich pionierów – był na przykład miejscowy sekretarz PPR. Chciał pomóc w znalezieniu ojca Mirona. Był ideowcem, twierdził, że nikt w Polsce nie ginie ot tak. Pisał listy do urzędów. Pewnego dnia sam zaginął ot tak.

Irena. W nowym domu na nowej ziemi sadzili len. Miało się ręce twarde jak blaszane od lnu, mnóstwo pracy. W Konikowie, w poniemieckim domu na strychu, matka Ireny i jej piękne siostry odwiesiły swoje odświętne sukienki haftowane krzyżykowo. Myszy wszystko zeżarły. Ciocia płakała – jej sukienka była batystowa.

Tekla. Rodzinę na początku przygarnął Wiśniewski – polski osiedleniec, najwyższa kasta w nowym świecie. Przejął gospodarstwo luksusowe z krowami oraz wozami na gumach. Tekla zamieszkała z mamą i rodzeństwem pod onieśmielającym żyrandolem z kryształków. Wstydzili się nawet patrzeć. Był także poniemiecki zegar szafowy z kurantem, którego się bali.

Poprosili w PUR o własny dom – przydzielono im bez okien, wyszabrowany. Ojciec umarł po dwóch latach. Całe pionierstwo wzięła na siebie matka. I podołała.

Irena. Po gomułkowskiej odwilży w 1956 r. wygnańcy z akcji W mogli się legalnie organizować w stowarzyszenia, kluby ukraińskie, mieli nawet festiwal w Koszalinie. I czasami człowiek pomyślał w piękny dzień nad morzem: może dobrze, że tu trafiłam. Ale cerkiew niedaleko bloku Ireny zbudować musieli za składkowe pieniądze. Mimo że na Wschodzie zostawili cerkwie – teraz przerobione na kościoły. Na salę spotkań i kuchnię w Koszalinie też zarobili sami, na przykład robiąc i sprzedając pierożki. W 2017 r., za rządów PiS, mniejszość ukraińska pierwszy raz od 1989 r. nie dostała środków budżetowych na działalność.

Sami składają się na uroczystość 70. rocznicy akcji Wisła.

Miron. Od 1963 r. do dzieciństwa w Wojtkówce jeździ często. Dom rodzinny jest. W domu mieszka kolejne pokolenie nowych lokatorów. Stoi kufer posażny matki Mirona. W 2002 r. ktoś zapytał Mirona: dlaczego nie pojechaliście wtedy po ojca? Przecież tam leżał zastrzelony pod wsią w 1947 r. Sąsiad, który wtedy ojca wywoził, milczał do śmierci.

Olga. Jedzie do dzieciństwa – stoi wzruszona w nieistniejącej wsi. Dwie lipy, jedna studnia – wszystko, co zostało tu po ludziach.

Tekla. Calutka Tyskowa to kapliczka w lesie. Kiedyś lasu nie było, klucz do kapliczki trzymał tata. Latało się za tatą boso, kiedy szedł otworzyć kapliczkę. Zaczyna padać, przychodzi burza, grad wali w samochód. Znak jakiś czy co?

Zenon. Odwiedzając dzieciństwo, wstępuje do baru w Siedliskach i pyta właściciela: tu z transportu w czterdziestym siódmym taka Milcia uciekła, czy przeżyła? Mila żyje. Po ucieczce najęła się do pasania krów. Spotykają się – Mila opowiada.

Bogdan. Przed wysiedleniem ojciec posadził 586 drzewek owocowych. Brał się za sadownictwo. Drzewka kwitły, kiedy rodzinę wypędzano. A rok później już ich nie było – wycięte wszystkie, żeby nie mieli do czego wracać. Bogdan wraca co roku – ciągnie go siła, z którą już nie walczy. Wielu ona ciągnie.

Pod koniec życia w Koszalinie ojciec Bogdana miewał zaniki pamięci współczesnej. Ale nie pamięci wstecznej. Kiedy znikał im z domu, wiedzieli, że prawdopodobnie będzie na dworcu. Czekając na wyobraźniowy pociąg z powrotem w Bieszczady.

Irena. I mama, i babcia prosiły, żeby rodzina po ich śmierci spotykała się co roku w marcu. Młodzi pobierają się wśród swoich – najlepiej wśród potomków wysiedlonych z 1947 r. Rzadko zdarzają się małżeństwa z Polakami. Jeśli już, to rodzina najpierw się trochę boczy. A potem patrzy, czy dzieci rodzą się udane.

W marcu 2017 r. podczas spotkania rodzinnego babcia Irena wstała i przemówiła do młodych: opowiem wam teraz o akcji Wisła, bo na pewno nie wszyscy wiecie.

Marcin Kołodziejczyk, fotografie Stanisław Ciok

***

Osoby: Miron Kierkosz, były technik mechanik w elektrowni, mieszka w Żydowie; Zenon Sidor, były kierowca i mechanik samochodowy, mieszka w Koszalinie; Irena Maruszeczko, była pracownica zakładów mięsnych, mieszka w Koszalinie; Bogdan Hryckowian, były aktor teatru lalkowego, mieszka w Koszalinie; Katarzyna Kadylak, była rolniczka, mieszka w Koszalinie; Tekla Kowal, była pracownica poczty, mieszka w Koszalinie; Jarosław Hryckowian, brat Bogdana, filolog, autor podręczników języka ukraińskiego, badacz stosunków polsko-ukraińskich, mieszka w Koszalinie; Olga Hryckowian, żona Bogdana, była nauczycielka, mieszka w Koszalinie.

***

Autorzy dziękują Annie Winnickiej z Polskiego Radia Koszalin, działaczce mniejszości ukraińskiej, za pomoc w realizacji reportażu.

Polityka 17/18.2017 (3108) z dnia 25.04.2017; Historia; s. 164
Oryginalny tytuł tekstu: "Dwie lipy i studnia zostały po człowieku"
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Ja My Oni

Jak dotować dorosłe dzieci? Pięć przykazań

Pięć przykazań dla rodziców, którzy chcą i mogą wesprzeć dorosłe dzieci (i dla dzieci, które wsparcie przyjmują).

Anna Dąbrowska
03.02.2015
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną