Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Historia

Prześniona niepodległość

1918: czy wiemy, co świętujemy?

Strzelcy Legionów Polskich w Częstochowie, lato 1914 r. Strzelcy Legionów Polskich w Częstochowie, lato 1914 r. BEW
Dzieje 1918 roku zasługują, by wreszcie oddzielić mit od rzeczywistości. Dlatego trzeba opowiedzieć jego historię od nowa.
Uroczysty wjazd II Brygady Legionów do Warszawy, 1 grudnia 1916 r.BEW Uroczysty wjazd II Brygady Legionów do Warszawy, 1 grudnia 1916 r.
Ignacy DaszyńskiNarodowe Archiwum Cyfrowe Ignacy Daszyński
Wincenty WitosReprodukcja: Aleksander Jałosiński/Forum Wincenty Witos
Roman DmowskiAN Roman Dmowski
Manifest Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, ogłoszony 11 listopada 1918 r. w Lublinie.Reprodukcja: Marek Skorupski/Forum Manifest Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, ogłoszony 11 listopada 1918 r. w Lublinie.
Autorem znaku rocznicy jest Andrzej Pągowski.Andrzej Pągowski Autorem znaku rocznicy jest Andrzej Pągowski.

Artykuł w wersji audio

W 2018 r. będziemy świętować 100-lecie odzyskania niepodległości. Czy rzeczywiście wiemy jednak, co świętujemy? Przywrócenie Polski na mapę i uznanie jej państwowości przez innych? Tak, ale co faktycznie działo się wówczas na Kresach, Śląsku, Pomorzu, w Małopolsce i Wielkopolsce, słowem wszędzie, gdzie mieszkali ludzie używający języka polskiego bądź za Polaków się uważający?

11 listopada 1918 r. przeszedł do historii, ponieważ tego dnia w wagonie kolejowym w podparyskim Compiègne cesarskie Niemcy poprosiły o pokój, co kładło kres pierwszej wojnie światowej. W Polsce jednak nie zaszły żadne przełomowe wydarzenia. Józef Piłsudski przejął jedynie zwierzchnictwo nad polskim wojskiem, a zrobił to z poręki Rady Regencyjnej, utożsamianej powszechnie z niemieckim okupantem. Co więcej, władza Komendanta była czysto symboliczna, ponieważ regularna armia polska miała dopiero powstać.

Święto 11 listopada i zbudowany wokół niego mit założycielski (włącznie z „cudownym” uwolnieniem Piłsudskiego z twierdzy magdeburskiej i „triumfalnym” przyjazdem do Warszawy) w całości zawdzięczamy propagandzie sanacyjnej, szczególnie nasilonej po zamachu majowym w 1926 r. To wtedy powiązano odrodzenie się wolnej Polski bezpośrednio z osobą twórcy i dowódcy Legionów. W ten sposób zepchnięto na drugi plan osiągnięcia innych ojców Niepodległej: Ignacego Daszyńskiego z Rządem Ludowym w Lublinie, Wincentego Witosa z Polską Komisją Likwidacyjną na czele oraz Romana Dmowskiego.

Historia bardziej ludowa

Jako Polacy zawsze łatwo i chętnie poddawaliśmy się czarowi sielankowej wizji szczęśliwego szlacheckiego dworku – tam też chcemy widzieć locus swojej polskości. Dominuje również u nas typowo szlachecko-folwarczny, jak chce prof. Andrzej Leder, porządek symboliczny. Być może dlatego tak łatwo weszliśmy w tę opowieść o Piłsudskim, szlachcicu i romantyku, dla którego Polska była – jak pisał Kajetan Morawski – „jakimś wielkim Zułowem czy Pikieliszkami, że chodził po niej gderząc i dziwacząc, i kijem sękatym poganiał lub przepędzał ekonomów i parobków”, i który jako jedyny znał drogę ku wolności i zaprowadził nas do niej siłą swojej woli.

Wiele wspólnego ma z tym również dominująca dziś wizja historii 1918 r. i lat późniejszych. Utkano ją z bitew i dyplomatycznych rozgrywek, w centrum zainteresowania stawiając dokonania wielkich jednostek (Piłsudski), przedmiotem największego podziwu czyniąc heroizm żołnierza polskiego (Bitwa Warszawska, Orlęta Lwowskie). Tak zbudowana narracja koncentruje się na scenariuszach kształtowania granic nowego państwa. Fenomen państwowotwórczy przesłonił z kolei rolę pracowników fabrycznych, chłopów, kobiet, Żydów w tamtych wydarzeniach, a 1918 r. padał ofiarą symbolicznego zawłaszczenia.

Rzeczywista, ludowa historia tamtych lat musi rozsadzić polityczno-militarne ramy historii narodowej. Na fali ogólnego wzmożenia w odległych zakątkach kraju ujawniały się przecież różne wizje Polski. Dziś łatwo o tym zapomnieć, ale odzyskanie niepodległości miało miejsce ledwie 13 lat po rewolucji 1905 r., która – jak dowiódł niedawno Wiktor Marzec w książce „Rebelia i reakcja” – miała fundamentalny wpływ na rodzenie się tożsamości klasowej wśród najniższych grup społeczeństwa polskiego.

Jako okres kształtowania nowego porządku był 1918 r. miejscem bitwy o konstrukcję własnej, pozytywnej wizji tożsamości i ustroju. Ówczesne wydarzenia zasługują, by na wzór rewolucji 1905 r. potraktować je jako jedną z nielicznych w polskiej historii prób masowej i oddolnej demokratyzacji. Podobnie jak kilkanaście lat wcześniej ludzie niemający politycznego głosu we własnej sprawie wyszli na ulice, by upomnieć się o miejsce w sferze publicznej. Hasło niepodległość dla wielu nie wiązało się jedynie z wolnością od zaborców; zawierała się w nim także nadzieja na zmianę statusu upośledzonych grup społecznych, być może nawet szansa na zmianę struktury samego społeczeństwa. Choć antagonizm klasowy był jedną z głównych sił napędowych ówczesnych wydarzeń, to historia narodowa skutecznie ów fakt pomija. Odbiera w ten sposób argumenty tym, którzy nie zajmują w niej nadmiernie eksponowanego miejsca.

Wyspy innej niepodległości

Debatę nad spuścizną 1918 r. trzeba zacząć od zasadniczej zmiany w sytuacji kobiet. Wraz z dekretem Naczelnika Państwa z 28 listopada 1918 r., który wyborcą określał każdego obywatela państwa „bez różnicy płci, jaki do dnia ogłoszenia wyborów ukończył 21 lat”, otrzymały one pełnię praw politycznych. Ów akt był uznaniem rewolucyjnych zmian, jakie w kondycji kobiet spowodowała wojenna rzeczywistość. Nic tak skutecznie nie podmyło fundamentów patriarchatu. Konsekwencje tej epokowej zmiany – również wśród przekonanych socjalistów – jawiły się jako nieprzewidywalne. „Nie umiem nawet sobie wyobrazić tego, co będzie z życiem ludzkości, jeżeli – połowa jej – kobiety wejdą naprawdę w to życie z wolą świadomą” – pisał Ignacy Daszyński.

Oddolna, ludowa historia omawianego roku jest przede wszystkim historią żywiołowej samorządności. Polski demos bez względu na płeć, pochodzenie, pozycję społeczną i wyznawaną religię wziął sprawy w swoje ręce. We wszystkich częściach kraju, i to na długo przed powrotem Piłsudskiego do Warszawy, powstawały rady. W zaborze pruskim – ludowe, na terenach Kongresówki – delegatów robotniczych, na terenie Wielkopolski i Pomorza – konserwatystów i zwolenników narodowej demokracji. Działalność rad przybierała czasem rewolucyjny charakter – do najbardziej radykalnych należały te z Zagłębia Dąbrowskiego. Właśnie z ich polecenia formowano oddziały Czerwonej Gwardii, która rozbrajała załogi austriackie oraz pruskie, przejmując kontrolę nad zakładami przemysłowymi. Między rodzącym się polskim wojskiem a Gwardią wielokrotnie dochodzić miało do starć.

Sytuacja na wsi była równie – może nawet bardziej – niespokojna. Po rewolucji lutowej w Rosji i rozkładzie armii niemieckiej na wschodnich rubieżach dawnej Rzeczpospolitej wszelka władza po prostu przestała istnieć. Pod wpływem tych wydarzeń radykalne nastroje mieszkańców wsi objawiały się w formie zaorywania pańskich gruntów i parcelacji majątków. W kwietniu 1918 r. „Kuryer Lwowski” donosił: „Tłum pijanych włościan wpadł do dworu Franciszka hr. Potockiego w Peczarze, na Podolu”. W powiecie latyczowskim chłopi zniszczyli majątek Bożykowce, „cały inwentarz żywy i martwy, chlewnia, stado koni – wszystko uległo rabunkowi. Budynki na dwóch folwarkach rozebrano, a z dachów zdzierano blachę”. Dochodziło także do licznych tzw. czarnych protestów, w czasie których strajkujący wstrzymywali się od wszelkiej pracy. Do podobnych działań przystąpili chłopi na Lubelszczyźnie. Na terenie tzw. ordynacji kozłowieckiej (dobrami o powierzchni przekraczającej 7,5 tys. ha zarządzał Konstanty Zamoyski) robotnicy rolni uchwalili powołanie własnej rady folwarcznej, która stawiała sobie za cel przejęcie w posiadanie części majątku ordynacji. Mniej radykalną – choć również zwróconą przeciw ziemiaństwu – formą wystąpień było wyrąbywanie lasów oraz walka o prawo do użytkowania pańskich łąk i pastwisk.

Panujące na wsi napięcia miały również decydujący wpływ na powstanie tzw. republiki tarnobrzeskiej – jednego z kilku oddolnych bytów, jakie pojawiły się w wyniku zawalenia starego porządku. Jej historia rozpoczęła się 6 listopada, kiedy kilkutysięczny tłum włościan zebrał się na manifestacji pod pomnikiem Bartosza Głowackiego w Tarnobrzegu. Wkrótce wybrano nowy zarząd powiatu, znosząc starą radę powiatową. Ustanowiony został także zjazd delegatów wszystkich gmin, powoływany w drodze powszechnych wyborów. Wiodącą postacią wśród powstańców był Eugeniusz Okoń, ksiądz, a zarazem działacz ruchu ludowego, który organizował wiece w powiecie i wzywał do dzielenia majątków ziemskich. Jednocześnie ostrzegał, by nie ulegać hasłom bolszewickim. W końcu do walki z samozwańczą republiką oddelegowano oddziały wojskowe podległe Polskiej Komisji Likwidacyjnej z Krakowa.

Do podobnych wypadków doszło także wokół Pińczowa. Tamtejsza rewolta, dowodzona przez Jana Lisowskiego, rozpoczęła się od strajków rolnych, a w końcu doprowadziła do zagarniania majątków szlacheckich. Wojsko zlikwidowało republikę pińczowską pod koniec listopada 1918 r. Fenomen takich wysp innej niepodległości pozostaje jednym z najsłabiej rozpoznanych epizodów.

Pamięć uprowadzona

Te i wiele innych wydarzeń złożyło się na mozaikę polskiego roku wolności. Nie pamiętamy o nich, ponieważ maszyny historiograficzne II Rzeczpospolitej wypracowały konkurencyjne narracje o drodze do Niepodległej. W tym wypadku obozy piłsudczykowski i narodowy szły ręka w rękę – oba obrały sobie za cel zatarcie śladów po społecznym wrzeniu. Pamięć o rządzie Ignacego Daszyńskiego trwała jedynie wśród lewicy spod znaku Polskiej Partii Socjalistycznej, która przez cały okres międzywojenny odzyskanie niepodległości świętowała 7, nie zaś 11 listopada.

Najważniejszym warunkiem zakorzenienia się nowego, propaństwowego mitu 1918 r. było zniszczenie ludowej pamięci o walkach, jakie miały wtedy miejsce; walkach, jakie nadawały tym grupom podmiotowość. Walter Benjamin nazwał ów problem upadkiem doświadczenia – jego stawką było bowiem oderwanie klas podporządkowanych od własnych doświadczeń historycznych i zastąpienie ich doświadczeniami zapożyczonymi.

Skutkiem tego zabiegu było narastające rozczarowanie rzeczywistością odrodzonej Rzeczpospolitej. Pytanie, czy jesień 1918 r. była jesienią wolności, czy raczej zawiedzionych nadziei, wciąż boleśnie dawało o sobie znać. Dowodzą tego liczne i często krwawe strajki robotnicze oraz bunty chłopskie w II RP. Nieudana rewolucja zaowocowała także polityczną reakcją.

Przywoływany wcześniej Wiktor Marzec w zakończeniu opowieści o rewolucji 1905 r. pisze: „Jeśli zryw roku 1905 był wejściem na scenę polityczną dotychczas nieobecnego, metaforycznego i dosłownego ludu, to polska polityka w kolejnych latach naznaczona była w sporej części próbami zapanowania nad tym ludem i ponownego ograniczenia jego politycznego głosu”. W efekcie prawica zdołała podporządkować sobie scenę polityczną, proponując przekierowanie gniewu klasowego na kwestie kulturowe, a endecja triumfowała w każdych wyborach powszechnych do czasu zamachu stanu Piłsudskiego.

1918 r. nie jest również pierwszym przypadkiem uprowadzenia masom pamięci o własnej historii. Do podobnego zabiegu doszło po przełomie 1989 r. Dokonywana w duchu liberalnym transformacja gospodarcza skutecznie osłabiła tożsamość robotniczych społeczności, odbierając im pamięć o wszystkich walkach, jakie to środowisko toczyło w PRL o swoje prawa. Dzikie strajki, sprzeciw wobec dyscypliny pracy i narzucanym odgórnie normom, żądania robotniczego samorządu – te i wiele innych strategii długotrwałego oporu znalazło się poza nawiasem historii. Miejsce tej pustki zajął zaś mit żołnierzy wyklętych.

Czy możemy jednak zrobić coś, by własna historia nam nie szkodziła? Pewną wskazówkę oferuje wydana w 2016 r. książka „Zatrzymać historię”. Jej autor, Michał Pospiszyl z Zakładu Filozofii Polityki PAN, analizuje możliwość wydobycia na powierzchnię prześnionych epizodów z przeszłości. Posiłkując się twórczością Waltera Benjamina, pisze, że jedynie „historia mniejszościowa” przeciwstawić się może „historiografii policyjnej”, polegającej na budowaniu gładkiej narracji, wygodnej dla obowiązującej linii politycznej.

Historiografia policyjna stawia sobie za cel wygaszanie napięć i konfliktów, po to, by ukazać dzieje jako prosty szereg faktów, z których jeden nieodzownie prowadzi do drugiego, w efekcie obecne stosunki polityczne jawią się jako konieczne, uzasadnione i jedyne słuszne. Historia mniejszościowa czy też oddolna kładzie zaś nacisk na obserwowanie tego, co dzieje się na drugim planie, odblokowuje niewidoczne dotąd narracje, przywracając pamięci o alternatywnych projektach politycznych. Podobnie jak Freud badał przejęzyczenia, tak i my w poszukiwaniu „nowego” powinniśmy więc zwracać uwagę na wszystko, co zaburza linearny porządek dziejów.

***

Stulecie z KARTĄ

W 2018 r. minie setna rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości. Ośrodek KARTA – organizacja społeczna działająca od 36 lat, dokumentująca historię najnowszą – przygotował na stulecie program „Nieskończenie Niepodległa”. Jego celem jest opisanie w sposób politycznie bezstronny całego procesu historycznego – od stycznia 1918 do grudnia 2018 r.

Wypracowana w KARCIE formuła opowiadania przeszłości poprzez kompozycję zasadniczych (a zwykle mało znanych) świadectw źródłowych daje szansę poznania kluczowych momentów polskiej państwowości. Wybrane zostały 52 tematy dotykające wydarzeń, które w całym stuleciu rozstrzygały o statusie Polski. Ich prezentację rozpoczniemy od postulatu prezydenta USA Woodrowa Wilsona – o konieczności utworzenia niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza – przedstawionego 8 stycznia 1918 r. w orędziu do Kongresu wśród warunków światowego ładu po wojnie.

Ten całoroczny, cotygodniowy cykl jest zaproszeniem do ogólnopolskiej debaty – włączyć się do niej mogą wszelkie media czy środowiska. Omówmy razem wszystkie etapy minionego stulecia: od II RP, przez katastrofę wojenną, niesuwerenny PRL, po III RP. Niezbędny jest Polsce taki namysł.

ZBIGNIEW GLUZA, PREZES KARTY

Zapraszamy na stronę www.polityka.pl, na której szerzej prezentujemy ideę KARTY, a od 10 stycznia 2018 r. będziemy publikować tematyczne wybory dzienników, wspomnień, listów i dokumentów związanych z kolejnymi etapami polskiej niepodległości.

Polityka 1.2018 (3142) z dnia 26.12.2017; Historia; s. 82
Oryginalny tytuł tekstu: "Prześniona niepodległość"
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Kraj

Przelewy już zatrzymane, prokuratorzy są na tropie. Jak odzyskać pieniądze wyprowadzone przez prawicę?

Maszyna ruszyła. Każdy dzień przynosi nowe doniesienia o skali nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry, ale właśnie ruszyły realne rozliczenia, w finale pozwalające odebrać nienależnie pobrane publiczne pieniądze. Minister sprawiedliwości Adam Bodnar powołał zespół prokuratorów do zbadania wydatków Funduszu Sprawiedliwości.

Violetta Krasnowska
06.02.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną