Podinspektor Piotr Wróbel, nadkomisarz Karol Prasałowski i aspirant Stanisław Szafran nie znali się nawzajem, pracowali w różnych komendach, ale każdy z nich prowadził agentów zwerbowanych w grupach przestępczych. Wszyscy trzej byli gwiazdami w policji. Gdy spadali z firmamentu, niektórzy ich przełożeni bez sądu wydali wyrok: to czarne owce!
Policyjny agent-przestępca (do wyboru: kapusta, uchol, konfident, źródło, informator) coś daje i coś bierze. Zasada brzmi, że ma dawać więcej, niż sam dostaje. Przekazuje wiedzę o przestępstwach popełnionych i planowanych, w zamian oczekuje od policjanta lojalności, przymykania oczu na drobne sprawki, czasem pieniędzy, a czasem informacji. Policjant i jego uchol zawierają układ, na którym każdy ma skorzystać. Policjant prowadzący swojego POZI (poufne osobowe źródło informacji) składa raporty, odnotowuje w aktach każde spotkanie i zdobytą informację. Regulują to supertajne zarządzenia i instrukcje wydawane przez komendantów głównych policji. Ale zdarzają się sytuacje nieujęte przepisami, wtedy policjant balansuje na granicy ryzyka. A kiedy później prokurator zarzuca mu przekroczenie tej granicy, policjant dowiaduje się, że jest sam jak palec. Jego dowódcy nagle ślepną, tracą słuch i pamięć. Raportów i notatek ujawnić nie można, bo są tajne.
Podinspektor Piotr Wróbel w połowie lat 90. zwerbował do współpracy słynnego Jarosława S. ps. Masa, ważnego członka grupy pruszkowskiej. Policjant miał wydajnego kreta, a Masa chwalił się kompanom, że w policji ma swojego psa. To było alibi na wypadek, gdyby gang zdekonspirował ich kontakty. Wróbel szybko awansował. Został naczelnikiem wydziału do walki z przestępczością zorganizowaną. Wytypowano go na szefa warszawskiego zarządu tworzonego właśnie CBŚ. Ale nastąpił nieoczekiwany zwrot akcji. Na początku grudnia 1999 r. w Zakopanem zastrzelono nie mniej słynnego Pershinga. Masa, uważany za prawą rękę zabitego bossa, wpadł w panikę. Bez wątpienia to on miał być następną ofiarą. Wszędzie wietrzył zdradę. Zaczął się ukrywać.
W tym samym czasie poszukiwała go policja, bo pewien właściciel sklepu z elektroniką zgłosił, że Masa obkłada go haraczem. Areszt byłby dobrą kryjówką, ale gangster panicznie bał się pobytu za kratami.
Gdy więc pod jego dom w podwarszawskim Komorowie przyjechała policyjna ekipa z Wróblem na czele, Masa był już daleko. Został schwytany aż pod Korbielowem i umieszczony w areszcie w Wadowicach. Tam odwiedzili go dwaj wysocy rangą funkcjonariusze CBŚ. Na początku marca 2000 r. sporządzili notatkę służbową, która dla Wróbla stała się gwoździem do trumny, a dla Masy początkiem nowego wcielenia. Na jej podstawie prokurator zbudował przeciwko policjantowi akt oskarżenia. Zarzucił mu, że usiłował wymusić od Masy 10 tys. dol. łapówki za opóźnienie aresztowania, że przekazywał agentowi tajne informacje służbowe oraz – drobiazg w tym kontekście – że podczas wizyty w domu Masy policjant miał być pijany i bawić się bronią służbową.
Piotr Wróbel został aresztowany, siedział siedem miesięcy. W śledztwie wszystkiemu zaprzeczał: nie żądał pieniędzy; przekazywał nie informacje, ale dezinformacje; na służbie nie był pijany. Na jego rzecz świadczyło sześcioro policjantów, z którymi podjechał feralnego wieczoru pod dom Masy.
Podczas konfrontacji z podejrzanym Masa zmienił ton, można było odnieść wrażenie, że wycofuje się z oskarżeń. „Wróbel był dobrym policjantem – mydlił mnie w ten sposób oczy, że przekazywał informacje, które, jak się okazywało, nie były przydatne, a w zamian wyciągał ode mnie dobre informacje” – mówił Masa podczas konfrontacji. Tłumaczył też, dlaczego obciążył policjanta: „Miałem złość do Wróbla, dlatego że się zawiodłem na tym człowieku. (...) Wróbel był policjantem, a ja tylko zwykłym gangsterem i miał prawo mnie oszukać”.
Prokurator jednak konsekwentnie trzymał się pierwszej wersji zeznań Masy. Proces ruszył dopiero w grudniu 2004 r., a wyrok zapadł 23 czerwca 2010 r. Sprawa ślimaczyła się, bo najpierw akta odsyłano od sądu do sądu, potem długo trwały procedury zdejmowania klauzul tajności, zarówno z instrukcji 0039, jak i zeznań oskarżonego oraz świadków policjantów. Po 10 latach od wybuchu afery sąd wydał wreszcie wyrok – Piotr Wróbel został całkowicie uniewinniony. Uzasadnienie też jest utajnione.
Policjant wygrał bój o prawdę, ale w ogólnym bilansie jest przegrany. Odszedł z policji, pracuje w firmie zagranicznej. – To dobra robota – mówi. – Ale gdyby zaproponowali mi powrót do CBŚ, nie wahałbym się nawet przez chwilę.
Ustalanie prawdy
Równie tajne procedury obowiązywały podczas procesu nadkomisarza łódzkiego CBŚ Karola Prasałowskiego. Obciążyła go żona jego agenta. Dzisiaj już wiemy, że chciała zemścić się na mężu, a zeznania uzgadniała wcześniej z funkcjonariuszami policyjnego Biura Spraw Wewnętrznych. Na podstawie jej opowieści Prasałowskiego wtrącono do aresztu i dołączono do ławy oskarżonych, gdzie zasiadał obok groźnych bandytów, których wcześniej sam zamykał. Akt oskarżenia przypominał amerykański film o sprzedajnych gliniarzach. Oto Prasałowski miał pomagać swojemu agentowi kierować grupą przestępczą, ostrzegać go o zamiarach policji, chronić przed aresztowaniem. W zamian dostał prezent w postaci wartego 140 tys. zł jachtu pod nazwą „Tequila Sunrise”.
Podczas procesu żona agenta wycofała się z oskarżeń. Sąd ustalił, że Prasałowskiego z owym agentem łączyła nie tylko praca operacyjna. Znali się od lat, przyjaźnili, obaj żeglowali. Jacht kupili wspólnie, nie za 140 tys., ale płacąc po 20 tys. zł każdy. Agent pomagał oficerowi rozpracować tzw. mafię winiarską, czyli słynną łódzką ośmiornicę. Oficer też pomagał agentowi, chronił go. Ta pomoc, np. sfingowane aresztowanie agenta, według prokuratury była dowodem na zdradę policjanta; zdaniem obrony była zgodna z instrukcją 0039, która umożliwiała udzielanie policyjnym agentom pomocy w sytuacjach szczególnych.
Sąd miał problem z ustaleniem prawdy, bo najpierw długo nie odtajniano tekstu instrukcji, a potem odtajniono go częściowo, bez kluczowego artykułu o pomocy agenturze. Jesienią 2009 r. zapadł wyrok uniewinniający Prasałowskiego. Wyrok nie był prawomocny, prokuratura odwołała się, sądowe przepychanki wciąż jeszcze trwają.
Minęło osiem lat, od kiedy zaczęła się sprawa, która przerwała karierę zawodową Karola Prasałowskiego, jednego z najlepszych policjantów, specjalisty do spraw gospodarczych. W styczniu przywrócono go do służby, dostał przydział w wydziale prewencji jednej z komend powiatowych. – Moja ostatnia sprawa przed aresztowaniem dotyczyła strat Skarbu Państwa w wysokości 26 mln zł, winnych skazano, pieniądze budżet odzyskał – mówi. – Teraz ścigam złodzieja, który w sklepie ukradł towar za 8 zł.
Polecenia z góry
Stanisław Szafran ze Słubic, były antyterrorysta, potem as wydziału kryminalnego i postrach przygranicznych gangów, miał trzy procesy. W jednym oparto się na zeznaniach konfidenta gorzowskiego Biura Spraw Wewnętrznych, czeczeńskiego złodzieja i przemytnika samochodów, którego wcześniej Szafran złapał na gorącym uczynku. Czeczen oskarżył policjanta o wymuszanie haraczu.
W drugim użyto zeznań agenta prowadzonego przez oskarżonego. Wynikało z nich, że policjant łamał prawo, przymykał oczy na przestępstwa. Agent prawdopodobnie obciążył Szafrana, bo właśnie uzyskiwał status świadka koronnego, chciał się komuś odwdzięczyć. Ponieważ Szafran do niczego się nie przyznał, trzeci proces miał być pokazówką – pod zarzutem ujawnienia dziennikarzowi tajemnicy służbowej. Jedyny dowód w rękach prokuratury to podsłuchana rozmowa telefoniczna, podczas której policjant umawiał się z dziennikarzem (niżej podpisanym) na spotkanie.
I w tych sprawach najwięcej trudności sprawiała sądom interpretacja metod pracy operacyjnej policjanta (znów słynna instrukcja 0039). Podczas jednej z wokand, do autora tego tekstu, wezwanego do Słubic w charakterze świadka, w poczekalni podszedł młody mężczyzna, jak się okazało, asesor w miejscowej prokuraturze. – My wiemy, że Staszek jest niewinny, to świetny policjant – oznajmił. Więc dlaczego prokuratura z takim uporem próbuje go zniszczyć? – Zalazł komuś za skórę – wyjaśnił. – U nas obowiązuje hierarchia, polecenia idą z góry.
W policji Szafran przez kilka lat był zawieszony, dostawał połowę zasadniczego wynagrodzenia. Nie wytrzymał życia na marginesie. Odszedł z policji, pracuje w prywatnej firmie. W połowie czerwca jego gehenna wreszcie się skończyła. Został prawomocnie i ostatecznie uniewinniony od wszystkich zarzutów.
Wszystkie sprawy toczyły się przez prawie 10 lat.
Gryf tajemnicy
Niedawno instrukcję 0039 zastąpiła dyrektywa 634 pf, ale zasady pozostały te same – głęboka poufność i brak zabezpieczeń przed pomówieniami.
Gdyby oskarżający policjantów prokuratorzy znali kulisy pracy operacyjno-rozpoznawczej i treść wewnętrznych policyjnych instrukcji, nie stawialiby zarzutów, jakie postawili. Ale – jak mówi znany kryminolog dr Zbigniew Rau – pomówieni przez konfidentów policjanci nie mają możliwości przekonania prokuratorów do swoich racji, bo wiąże ich gryf tajemnicy, a prokuratorzy nie mają na bieżąco dostępu do informacji niejawnych. I tak koło się zamyka.
Skuteczność pracy operacyjnej z agenturą – obserwuje dr Rau – spada od lat 90. Policjanci mają świadomość, jak łatwo mogą paść ofiarą pomówienia i uciekają od ryzyka. Wprowadzono nową procedurę – na spotkania z agentem policjant idzie ze świadkiem. To praktycznie wyklucza pełną szczerość informatora. Policjanci od lat czekają na nową ustawę o pracy operacyjno-rozpoznawczej z nadzieją, że wreszcie uporządkuje zasady. Ale ustawa rodzi się w bólach, służby specjalne (wywiad i kontrwywiad wojskowy, CBA, ABW) kontestują jej kolejne projekty, obawiając się utraty przywilejów. Im akurat gryfy tajności pomagają w pracy, działają przecież przy szczelnie zasłoniętej kurtynie. Policjanci woleliby grę w otwarte karty. Boją się sytuacji, kiedy ich agent urywa się ze smyczy i rzuca oskarżeniami. Dochodzenie prawdy w gąszczu tajnych instrukcji trwa potem wiele lat. A nawet po wyroku uniewinniającym brud bycia podejrzanym pozostaje na resztę życia.
Na podstawie historii Piotra Wróbla i Masy powstał cykl dokumentalny „Alfabet mafii” i serial fabularny „Odwróceni”, których współscenarzystą był Piotr Pytlakowski.