Ta scena przeszła do historii: we wrześniu 1989 roku pierwszy od blisko pół wieku niekomunistyczny premier Polski przedstawia program tyleż historycznych, co rewolucyjnych reform, jakie musi przeprowadzić jego rząd. Nagle przerywa i sięga po szklankę z wodą.
Prosi o przerwę i schodzi z mównicy. Mijają nerwowe minuty. Wreszcie Tadeusz Mazowiecki wolnym krokiem wraca na salę. Żartem porównuje swoje zdrowie do stanu polskiej gospodarki, czym rozładowuje napięcie. Kiedy kończy expose, podnosi w górę ręce, układając palce w kształt litery V – znany z czasów „solidarnościowej” opozycji znak zwycięstwa.
Ci, którzy znali go bliżej wiedzieli, że to nie przypadek. „Tadeusz jest dużo twardszy niż wam się wydaje” – powtarzali. Wśród swoich przyjaciół Mazowiecki słynie bowiem zarówno z umiejętności – jak mawiał Marek Edelman – „znajdywania wspólnych punktów w różniących się poglądach i stanowiskach”, jak i z uporu oraz konsekwencji w obronie wyznawanych zasad.
Tak było jeszcze w czasach opozycji, gdy – prowadząc świetny miesięcznik „Więź” – w 1977 r. zgadza się być rzecznikiem głodówki w warszawskim kościele św. Marcina, a potem na wieść o protestach na Wybrzeżu jedzie do Gdańska i nie waha się zostać w stoczni jako doradca Komitetu Strajkowego. Przyczynia się zarówno do podpisania Porozumień Sierpniowych, jak i dalszej działalności „Solidarności” (choć oczywiście można dyskutować nad sugerowaną przez niego taktyką czy sympatiach personalnych).
Słynne staje się zdjęcie z lata 1988 r. i końca kolejnego strajku w Stoczni Gdańskiej: młodzi robotnicy wychodzą trzymając się pod ręce ze swojego zakładu, a w pierwszym rzędzie kroczy z nimi Mazowiecki – bo i tym razem próbuje im pomóc. Choć formalnie przegrali, bo tym razem władze nie zareagowały na żaden z postulatów i strajk został rozwiązany, widać – także na twarzy Mazowieckiego – jak są zdeterminowani i pewni swej racji. I słusznie: także i ten protest przyczynia się do podjęcia negocjacji o rozmowach Okrągłego Stołu.
W wolnej Polsce już po paru miesiącach premierowania do Mazowieckiego przylega – upowszechniona przez twórców kabaretowego teatrzyku telewizyjnego ,,Polskie ZOO” – etykieta niemrawego żółwia.
Sam też czasem ulegałem temu stereotypowi: choć kibicowałem Mazowieckiemu jako premierowi (podziwiając go choćby za wybór Leszka Balcerowicza do przeprowadzenia reform gospodarczych), to powtarzałem – jak wielu – że mógłby nieco szybciej podejmować niektóre decyzje. I śmiałem się ochoczo z zasłyszanych w kręgach rządowych anegdot o przeciągających się do późnej nocy posiedzeniach gabinetu, które mało kto – prócz premiera – był w stanie wytrzymać.
Ale dobrze znający Mazowieckiego przyjaciele i wtedy powtarzali, że Tadeusz wie, co robi. Bo on skuteczność w polityce mierzy inną, dłuższą, perspektywą.
A ja swoje zdanie o żółwiu Mazowieckim zmieniłem jesienią 1992 r., kiedy jako korespondent „Tygodnika Powszechnego” i Radia Wolna Europa towarzyszyłem mu w jego drugiej misji Specjalnego Sprawozdawcy Narodów Zjednoczonych do ogarniętej konfliktem byłej Jugosławii. Wtedy zobaczyłem Tadeusza Mazowieckiego bezpośrednio w akcji. I to w najcięższej z możliwych sytuacji: na wojnie. Podczas negocjacji z tymi, którzy mają pełną władzę – wojskowymi, komendantami obozów, strażnikami; i gdy spotyka się z uchodźcami i więźniami, widzącymi w nim często jedyną nadzieję na uratowanie życia.
O tym, jak bardzo pomylili się twórcy ,,Polskiego ZOO”, świadczyło wszystko: szybkość, z jaką podejmował decyzje, konsekwencja, nieustępliwość. Potem jeszcze kilka razy miałem okazję z nim rozmawiać. Pytany o ocenę polskiej polityki, przyznawał, że przyzwoitość często przegrywa w niej z pragmatyzmem. Już dawno prognozował, że rosnąca niechęć obywateli do polityki i polityków oznacza też coraz silniejsze oczekiwanie zmian. „Ludzie widzą, że polityka ogranicza się do brania dla siebie albo dla swojego ugrupowania, a nie pracy nad rozwiązywaniem problemów dotykających wszystkich. (…) Skutkiem może być obywatelska presja – która może nawet przerodzić się w ruch na rzecz uczciwości w polityce”.
Swego czasu zdradził, że w kolejną rocznicę odzyskania niepodległości, napisał razem ze swoją wnuczką Martą – „trochę dla żartu, ale i na serio” – rodzaj Manifestu Listopadowego pięknoducha.
Brzmiał on tak:
1. Karierowicze do Zoo. Z łapówkarzami się nie rozmawia.
2. Wprowadza się roczny post telewizyjny. Telewizja nadaje tylko dziennik i jeden dobry program.
3. Każdy obywatel przedstawia Urzędowi Skarbowemu streszczenie jednej książki, którą przeczytał w roku podatkowym.
4. Kandydaci do parlamentu przechodzą obowiązkowe badania psychorozpoznawcze; nienawiść traktowana jest jako choroba.
5. Parlament obraduje według reguł konklawe.
6. W urzędach państwowych i samorządowych wprowadza się specjalne wykrywacze uczciwości i uprzejmości.
7. Lekarze i personel medyczny pracują tak jak w serialu ,,Na dobre i na złe”.
8. Wprowadza się obowiązek zlikwidowania opóźnień w sądach do Sylwestra 2003.
9. Rodzice zapewniają dzieciom a dzieci rodzicom więcej czasu i uśmiechu. Uśmiech na ulicy, w szkole lub w urzędzie nagradzany jest specjalnym bonem obywatelskim.
10. Narzekanie na wszystko jest zakazane.