Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Kultura

Co zrobiłaby Jane?

Austen Jane

Cassandra Austen / Wikipedia
W księgarniach stosy romansów. Niektóre są mocno erotyczne, inne w wersji soft, grube i cienkie - do wyboru, do koloru. Warto przypomnieć sobie klasyczkę gatunku, autorkę m.in. "Dumy i uprzedzenia", która do dziś chwyta za serce.

Kiedyś przyznanie się do ochów i achów nad lekturą "Dumy i uprzedzenia" Jane Austen w męskim towarzystwie było traktowane jako rodzaj kobiecej słabości, bo zachwycać się tą pisaniną o uczuciach, etykiecie i zasadach życia na początku XIX w. mogą przecież tylko baby. Mężczyzna może obejrzeć jedną z ekranizacji jej powieści (zwłaszcza jeżeli gra w niej jakaś ładna aktorka). Ale delektować się zawiłymi dialogami? Dziwactwo!

Tymczasem w krajach anglojęzycznych czytanie Jane Austen nigdy nie było powodem do wstydu, i to nie tylko dlatego, że należą one do kanonu lektur szkolnych. Ostatnie lata to tryumfalny powrót tej brytyjskiej pisarki (ur. 1775 r.). Nakręcono kolejne adaptacje każdej z jej sześciu powieści, i obejrzały je miliony. Największy sukces komercyjny osiągnął film bezpośrednio nawiązujący do "Dumy i uprzedzenia", choć osadzony we współczesności – "Dziennik Bridget Jones".

Jane porywa

Jej powieści są nieustannie wznawiane i tłumaczone. W zorganizowanym w 2003 r. plebiscycie BBC na najbardziej lubianą książkę w Wielkiej Brytanii „Duma i uprzedzenie” zajęła drugie miejsce (wyprzedził ją jedynie „Władcy pierścieni” Tolkiena). Dlaczego? To doskonała literatura, zachwycająca językiem, kompozycją, mistrzowskimi obserwacjami ówczesnego świata i wyrafinowanym humorem. Jane Austen tworzyła w czasach rozkwitu pełnej grozy, mdlejących dam i dzielnych kawalerów powieści gotyckiej, ale jej "Duma i uprzedzenie", choć w konwencji romansu, jest pierwszą powieścią społeczno-obyczajową.

Opisy miłosnych rozterek to tylko jeden z wielu elementów książek Austen. Dzięki dbałości o detal, czytelnik może się przenieść na angielską prowincję z początku XIX w.. Uczestniczy w balach, jeździ powozem, spaceruje po ogrodach i rezydencjach. O fascynacji prozą Austen powstały nawet filmy. „W świecie Jane Austen” na przykład opowiada o współczesnej dziewczynie, zafascynowanej epoką "Dumy i uprzedzenia" do tego stopnia, że zamienia się miejscami z jej główną bohaterką, Elizabeth Bennet. W „Klubie Miłośników Jane Austen” rozczytujący się w powieściach tej pisarki stosują się w swym życiu do rad pisarki, zawsze zadając sobie pytanie „Co zrobiłaby Jane?”.

Jane pisze

Urodziła się w rodzinie pastora w małym miasteczku Steventon w hrabstwie Hampshire. Miała jedną siostrę (Cassandrę) i sześciu braci. Wykształcony ojciec przykładał dużą wagę do edukacji dzieci. Jane znała więc kilka języków, orientowała się w literaturze, grała na pianinie, śpiewała, lubiła teatr i muzykę. Nie była piękna, ale nadrabiała bystrością, humorem i ciętym językiem. Uczyniło to z niej wielką literatkę, choć schemat jej powieści jest wprost banalny – akcja zawsze rozgrywa się w kręgu najbliższej rodziny i przyjaciół, a głównym problemem są perypetie uczuciowe bohaterów, bo Jane opisywała świat i problemy, które dobrze znała i które pod wieloma względami jej dotyczyły.

Biografowie Austen twierdzą, że w każdej z jej głównych bohaterek jest coś z charakteru pisarki – inteligencją obdarzyła Lizy Bennet z „Dumy i uprzedzenia”, chłodnym wyważeniem Eleanor Dashwood z „Rozważnej i romantycznej”, spokojem i cierpliwością Anne Elliot z „Perswazji”. Nie są pięknościami, a ich siła tkwi w przymiotach charakteru. Podobnie jak ona, są zazwyczaj kiepsko sytuowane. Bo nawet jeśli głównym tematem jej powieści są uczucia zamknięte w ciasnych schematach konwenansów, stałym elementem powieści są pieniądze i ich brak. Na to też miało wpływ jej życie. Po śmierci ojca, wraz z matką i siostrą została bez grosza, tylko pomoc brata, a z czasem honoraria za książki (pierwszą wyszła „Rozważna i romantyczna” w 1811 r.) uratowały je od nędzy.

Jane kocha

Wiele wiedziała o miłości. Najpierw była blisko z młodszym o rok irlandzkim prawnikiem i politykiem Tomem Lefroy, ale z planów matrymonialnych nic nie wyszło (ten wątek ukazany jest w filmie „Zakochana Jane”). Potem odrzuciła oświadczyny bogatego, ale niekochanego sąsiada. W rezultacie została starą panną. A zatem opisując w swoich powieściach rozterki serca czy zerwanie zaręczyny, doskonale wiedziała, o czym pisze.

W jej powieściach nie ma seksu, ale od emocji aż gęsto. Bohaterowie zachowują się zgodnie z duchem czasu, stosując się do obowiązującej etykiety, przy czym elegancki sposób wysławiania się to tylko przykrywka dla szalejących wewnątrz namiętności. Te niedopowiedzenia, oczekiwania i tajemnice na tle leniwie toczącego się życia angielskiej wsi tylko potęgują erotyczne napięcie. Tego potrzebowały (i najwyraźniej potrzebują) kobiety, które rzuciły się na jej powieści jak wygłodniałe wilczyce.

Jane poucza

W XVIII i XIX w. twórczość literacka nie była domeną kobiet. By białogłowa mogła się parać pisaniną i publikować (co zawsze spotykało się z lawiną krytyki oburzonych mężczyzn), zwykle musiała być albo dostatecznie bogata, albo nierozsądna, albo zmuszona przez życie. Jane Austen pisała, bo lubiła, a potem dało jej to pieniądze, choć nie od razu zdobyła się na umieszczenie swojego nazwiska na okładce.

W Anglii w książkach Austen zaczytywały się kobiety w różnym wieku, mężczyźni natomiast zarzucali jej, że zajmuje się sprawami przyziemnymi, w momencie, gdy świat się wali. Surowi rodzice z niepokojem patrzyli na córki zagłębione w lekturze, choć trudno było posądzić autorkę np. nieobyczajność. Wprost przeciwnie, powieści miały wyraźnie dydaktyczny charakter, a większość opisywanych przez Austen związków kończyło się szczęśliwym małżeństwem. Ojcowie obawiali się nadto, że Jane namiesza w głowach ich latoroślom, wywołując tęsknotę za idealnym Panem Darcy. I mieli rację. Marzenia o doskonałym partnerze, wielkiej miłości i udanym związku, a w końcu - skrywane przez wieki żądze, doprowadziły ściśnięte gorsetami kobiety na kozetkę dra Freuda.

Jane trafia w sedno

Na czym polega fenomen Jane? Pytanie to zadali sobie psycholog Jon A. Johnson z Pennsylvania State University oraz literaturoznawcy z trzech innych amerykańskich uniwersytetów. W zorganizowanym przez nich badaniu wzięło udział ponad 500 osób. Wypełniały ankietę z pytaniami dotyczącymi zachowań, decyzji i cech charakteru bohaterów z różnych powieści powieści Jane Austen. Okazało się, że system wartości moralnych pisarki nadal jest aktualny i atrakcyjny. To, co piętnowała – egoizm, snobizm, głupotę i karierowiczostwo – dziś też jest krytykowane, natomiast akceptacja ukochanego, mimo jego niższego pochodzenia lub braku środków finansowych (czyli gotowość na mezalians), równowaga między romantyzmem a rozwagą, mądrość w podejmowaniu życiowych decyzji, nadal są w cenie.

Mamy zatem dowody naukowe (wyniki badań opublikowano m.in. w "Evolutionary Psychology" w 2008 r.), że Austen obracała się w systemie wartości, który nawet jeśli miał inne dekoracje, odpowiada dzisiejszemu. Dlatego obecny w jej powieściach dydaktyzm nieszczególnie przeszkadza współczesnemu czytelnikowi.

Ale dla większości Jane Austen pozostanie przede wszystkim autorką "Dumy i uprzedzenia" subtelnego romansu w historycznych dekoracjach. To chyba najlepsza propozycja na walentynkową lekturę.

***

CHRONOLOGICZNIE:

"Opactwo Northanger" - pierwsza powieść Jane Austen (choć wydaną dopiero po jej śmierci, w 1817 r.). Rodzaj modnej wówczas parodii powieści grozy.

"Rozważna i Romantyczna" (wyd. 1811) - na przykładzie dwóch sióstr autorka pokazuje dwa odmienne charaktery, sugerując, że w każdej młodej osobie powinno być trochę szaleństwa, ale i trochę rozwagi (tej nawet więcej).

"Duma i uprzedzenie" (wyd. 1813) - historia miłości bystrej, ale ubogiej Elizabeth Bennet i sztywnego arystokraty Fitzwilliama Darcy'ego. Nim dojdzie do happy endu, na ich drodze do szczęścia staną pieniądze, społeczne układy i uprzedzenia.

"Mansfield Park" (wyd. 1814) - opowieść o ubogiej i skromnej Fanny Price, wychowującej się w domu zamożnych krewnych. Austen krytykowała w niej moralny upadek angielskiej (zbyt rozrywkowej) młodzieży.

"Emma" (wyd. 1815) - tytułowa bohaterka stara się na siłę pomóc zakochanym (z czego nie wynika nic dobrego).

"Perswazje" (wyd. 1817) - główna bohaterka, Anne Elliot, pod wpływem rodziny zrywa zaręczyny ze swoim niezamożnym ukochanym, ale uczucie nie umiera. Austen mistrzowsko nakreśliła portret psychologiczny uległej, cichej, ale jak trzeba to stanowczej angielskiej arystokratki.

Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Kraj

Przelewy już zatrzymane, prokuratorzy są na tropie. Jak odzyskać pieniądze wyprowadzone przez prawicę?

Maszyna ruszyła. Każdy dzień przynosi nowe doniesienia o skali nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry, ale właśnie ruszyły realne rozliczenia, w finale pozwalające odebrać nienależnie pobrane publiczne pieniądze. Minister sprawiedliwości Adam Bodnar powołał zespół prokuratorów do zbadania wydatków Funduszu Sprawiedliwości.

Violetta Krasnowska
06.02.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną