Nie potrzeba silić się na zgrabne metafory – tę najlepszą przyniosło samo życie. Najważniejsze telewizyjne serwisy informacyjne wiadomość o śmierci artysty umieściły na biegnącym w dole ekranu pasku. Ani „Fakty”, ani „Wiadomości” nie zdecydowały się na przygotowanie choćby krótkiego materiału filmowego, przypominającego postać malarza. Dopiero włamanie do domu zmarłego, które nastąpiło dwa dni później, okazało się newsem godnym porządnego felietonu. Otóż Nowosielski przynależał do świata, w którym porządki rzeczy układały się dokładnie na odwrót: odpowiednio godnie uczczono by śmierć kogoś takiego jak on, a wstydliwie pominięto wyczyn złodziejskich hien. Spróbujmy ów jego świat, choć w kilku obrazach, odtworzyć.
Blisko 20 lat temu, na zlecenie TVP, przeprowadziłem z Nowosielskim wywiad-rzekę. Dziewięć godzin nagrań, kilka dni spotkań przed kamerą. Tym, co w zachowaniu artysty zaskoczyło i urzekło mnie wówczas najbardziej, była niezwykła skromność. Nie potrafiłbym wskazać choćby jednego momentu, w którym Nowosielski, na potrzeby mediów, próbował kreować jakikolwiek obraz siebie. Z taką samą naturalnością opowiadał o swoich wadach, jak i zaletach, sukcesach, jak i porażkach. Bez chęci przypodobania się, zrobienia dobrego efektu, uwodzenia intelektem. Skoncentrowany, szanujący słowa, ale też potrafiący zażartować z siebie.
Ubierał się staromodnie, bez krzty artystowskiej fantazji. Na ulicy praktycznie nie do wyłuskania z tłumu. Unikający jakichkolwiek przesadnych gestów, zbyt dosadnej mimiki, modulacji głosu, jakby chciał wysłać komunikat: tylko nie zwracajcie na mnie uwagi. Choć bez problemu znajdował wspólny język z każdym, począwszy od prostego człowieka, a na uniwersyteckich profesorach skończywszy, wolał raczej przysłuchiwać się, niż perorować. Jeśli już jednak mówił, to odważnie i bezkompromisowo – zawsze to, co myślał, nawet wówczas, gdy mogło mu to zaszkodzić. Zarówno wówczas, gdy „kalectwem kultury narodu” nazywał wszechogarniającą kraj „potrydencką mentalność rzymskokatolicką”. Jak i wówczas, gdy rozwodził się o zmysłowej cielesności mężczyzny w kontekście Ukrzyżowania Chrystusa lub głosił odważne sądy o erotyzmie kobiet. Potrafił zdecydowanie wycofać się z przygotowania ilustracji do książki swego najbliższego przyjaciela Tadeusza Różewicza, gdy uznał, że jej treść zbyt drastycznie kłóci się z jego poglądami (chodziło o „Białe małżeństwo”).
Miał naturę mnicha, którym zresztą był w młodości przez kilka lat. Kompletnie nie interesowały go zaszczyty, honory, hołdy. Nie lubił podróżować, do propozycji kolejnych wystaw podchodził z łagodną obojętnością, w pogardzie miał międzynarodową karierę. Żył bardzo skromnie, nie dbał o dobra materialne. „Na życie mi wystarczy, na drinka też” – żartował. Poproszony, zawsze pomagał innym, a ponieważ permanentnie nie miał oszczędności – wspierał swymi pracami. „Sprzedaj i będziesz miał pieniądze” – mówił. Nigdy nie miał też problemu z tym, by podarować obrazy na charytatywne aukcje. A przecież rozstawał się z nimi z bólem, najchętniej trzymałby wszystkie w domu.
W głębi duszy
Nowosielski był – to też już rzadkość – autentycznym artystą-filozofem. „Nie wolno się rozgrzeszać z jednej rzeczy: z obowiązku zdobywania mądrości” – powiedział niegdyś. Rozmyślać lubił chyba jeszcze bardziej niż malować. Jak na prawdziwego arystokratę ducha przystało, gardził sprawami politycznymi, ekonomicznymi, gospodarczymi czy technologicznymi. Za to wiedzę teologiczną miał w małym palcu, nieustannie wadził się z Bogiem, rozliczał z cywilizacją i historią, tropił w naszym życiu anioły i demony. Filozofował. W spojrzeniu na religię niezwykle oryginalny i samodzielny, w pozostałych kwestiach (sztuka, obyczaje) zazwyczaj pozostawał konserwatystą. Chętnie dzielił się swoimi przemyśleniami, choć można podejrzewać, że te najważniejsze zachował dla siebie.
Z dużym pesymizmem patrzył na współczesny mu świat. Mówił o postępującej satanizacji kultury (to było ćwierć wieku temu, co by powiedział dziś?!). Ostro krytykował te wszystkie mechanizmy, które stanowią obecnie główną siłę napędową sztuki: rozdęte ambicje, materialne motywacje, wymyślane na siłę strategie, tworzenie „pod publikę”, rutynę, mody. O współczesnej kulturze mówił: „Jest ogólny bełkot, bryja – malarska, muzyczna i każda inna”.
Można by złośliwie napisać, iż od dawna pozostawał zgorzkniałym starcem, który zatrzymał się w przeszłości i któremu niewiele się podobało. Ale to nieprawda. Jego krytycyzm brał się bowiem nie ze ślepego zapatrzenia w przeszłość, ale z autentycznej zadumy nad procesami, jakim podlega współczesna cywilizacja. Poza tym nie miał duszy moralisty, nie pouczał, nie groził, z niczym nie walczył. Przyglądał się raczej ze zdziwieniem, może z zaskoczeniem, że tak się dziwnie dzieje wokół niego. Bolał nad upadkiem obyczajów i reguł, ale nie próbował nawracać świata. Co ciekawe, unikał przenoszenia do swego malarstwa owych pesymistycznych spostrzeżeń i złych doświadczeń. Sztuce oddawał dobre emocje, te złe chowając gdzieś w głębi duszy.
„Sztuka nie jest po to, żeby była piękna i przyjemna. Sztuka musi być silna, musi działać” – przekonywał w 1978 r. Moda na jego obrazy, która na dobre wybuchła półtorej dekady później, niosła się – paradoksalnie – właśnie na fali przyjemności i piękna. Nagle wzbogaceni rodacy chętnie wieszali jego wielkie płótna nad kominkami i w gabinetach, bo wydawały się takie spokojne, miłe dla oka, nieinwazyjne estetycznie. To, co dla Nowosielskiego było artystycznym ekshibicjonizmem („w malarstwie obnażyłem się bardziej niż przed spowiednikiem” – pisał), dla bogatych kupców było bezpieczną krainą łagodności, trochę nostalgicznej, trochę romantycznej. Oto artysta, który do swej sztuki przykładał tradycyjne miary, spotkał się z odbiorcami, którzy dostrzegali w tych pejzażach, aktach, abstrakcjach czyste piękno, niezdolni już do tego, by w subtelnościach malarskiego języka zauważyć też dramat, napięcie, egzystencjalną tragedię.
Świat tajemnic i sekretów
Podkreślając wybitny charakter sztuki Nowosielskiego, eksperci mówili i mówią o różnych jej aspektach. O wyjątkowej umiejętności przeniesienia konwencji ikony w sferę profanum, o malarskim stylu – osobnym, oryginalnym, łatwo rozpoznawalnym, konsekwentnie rozwijanym i pielęgnowanym przez dziesięciolecia, o bogatej warstwie symboliki i cywilizacyjnych odniesień, o niezwykłym łączeniu dwóch, zdawałoby się nieprzystających do siebie światów: erotyki i religii. To wszystko prawda. Ale jest jeszcze coś, co tę sztukę czyni wyjątkową: tajemnica.
Wiele lat temu jedna z redakcji poprosiła mnie, abym podpytał dwóch znanych malarzy o ich artystyczną fascynację kobiecymi piersiami: Starowieyskiego – wielkimi, i Nowosielskiego – malutkimi. „Byk” długo i chętnie rozwodził się nad urodą towarzyszącą pokaźnym rozmiarom. Nowosielski wprawdzie nie odmówił odpowiedzi, ale była ona tak lakoniczna, tak zniechęcająca, a nawet podszyta irytacją, że poczułem się prawdziwie nieswojo. A nawet się zawstydziłem. Zrozumiałem bowiem, że nieświadomie próbuję dostać się tam, gdzie Nowosielski ma swój świat intymny, świat tajemnic i sekretów, którymi nie ma zamiaru dzielić się z innymi. Że kompletnie nie rozumie rzeczywistości, w której wszystko jest na sprzedaż, do opowiedzenia, wystawienia przed oczy innych.
Gdy przy innej okazji poprosiłem o autokomentarz do jego prac abstrakcyjnych, usłyszałem to, co wyznał także w innych wywiadach: że traktuje je jako emanacje tzw. bytów subtelnych, czyli aniołów. Ale już wszelkie dalsze dopytywanie się spełzło na niczym; tu także zaczynał się obszar prywatnej wiary, na który nikt obcy nie miał prawa wstępu. Królestwo Niewytłumaczalnego. I Nowosielski konsekwentnie odmawiał jakiejkolwiek egzegezy własnego malarstwa. Denerwowały go wszelkie pytania o to, co też artysta chciał powiedzieć? „Co chciał, to pokazał, a nic więcej nie chciał” – mawiał i dodawał: „a w ogóle obrazu nie należy pytać, z obrazem trzeba współżyć”. Rzecz w tym, że na współżycie na poziomie, który proponował Nowosielski, stać tylko nielicznych. W rezultacie przeciętnemu odbiorcy pozostaje jedynie owo mocne, choć niewyraźne poczucie skrywanej na płótnach tajemnicy.
12 lat temu, co w pośmiertnych wspomnieniach o Nowosielskim przypominano parokrotnie, malarz porzucił pędzel, farby i blejtram. Stwierdził, że co miał namalować, to już namalował. A było tego sporo: około dwóch tysięcy obrazów, co najmniej drugie tyle rysunków i grafik. Wypalił się? Nie, raczej znudził. Zajął tym, co go najbardziej zajmowało. „Najchętniej lubię leżeć na kanapie i myśleć” – przyznał na rok przed zarzuceniem malarstwa. Ale zdaniem marszanda Andrzeja Starmacha, który przez ostatnie kilkanaście lat był dla artysty najbliższym człowiekiem.
– Nie jestem wcale taki pewien, że Nowosielski przestał malować. Albowiem obrazy zawsze tworzył najpierw w głowie, a przenoszenie ich na płótno było tylko formalnością, dopełnieniem. Nierzadko zdarzało się, że obrazu nie kończył, tracił nim zainteresowanie, bo ważne było, że i tak już go zapisał na »twardym dysku« pamięci. Nie wykluczam więc, że on malował przez wszystkie te lata – w swojej głowie.
Czy były to ukryte pod formą abstrakcji anioły, czy kopuły cerkiewek na malowniczych wzgórzach, czy może wiotkie i giętkie jak trzcina ciała młodych, zapatrzonych w dal kobiet? A może coś jeszcze innego, coś, czego w swej pokorze nigdy nie zdecydował się przenieść na płótno. I tę tajemnicę zabrał ze sobą.
Ambicja jest grobem sztuki
Jerzy Nowosielski pozostawił po sobie, rozrzucone po licznych wywiadach i autorskich wypowiedziach, niezliczone myśli, aforyzmy, opinie. Poświęcone religii, wierze, kondycji człowieka, malarstwu, śmierci. Oto kilka z nich, poświęconych sztuce.
• Sztuka nie boi się propagandy, sztuka boi się miernoty.
• Malarz jest skazany na wielkość. Bo poza wielkością malarz jest niczym.
• Sztuka nie udaje się ludziom poważnym, ludziom serio. Psują oni każdą zabawę.
• Większość życia artysty upływa w stanie zwątpienia, rozpaczy.
• Sztuka nie jest do przestrzegania przed złem. Sztuka jest do utwierdzania w dobrym.
• Ambicja jest grobem sztuki. Gdy się pojawia – oznacza koniec artysty.
• Proces twórczy to jest mania, to jest jakieś szaleństwo.
• Cała prawdziwa sztuka jest ikoną, nawet jeżeli jest ikoną diabła.
• Nigdy w życiu nie powiedziałem sobie, że mi czegoś nie wolno... Przynajmniej w sztuce wolno mi wszystko.