Twórców można podzielić z grubsza na dwie kategorie. Pierwsi szybko trafiają na swój artystyczny szlak i nie zbaczają z niego przez całe życie. Powielają treści, cyzelują formę, szukając perfekcji w raz obranej konwencji artystycznej. Takim był choćby Igor Mitoraj czy Roman Opałka. Drudzy z kolei w genach mają eksperymentowanie, poszukiwanie, zarzucanie jednych pomysłów na rzecz kolejnych, stawianie sobie coraz nowych wyzwań. I do tej grupy z pewnością należy zaliczyć Magdalenę Abakanowicz.
Formy wyrazu poszukiwała przez całe życie. Zaczęła od „Abakanów”, monumentalnych przestrzennych form (rzeźb?) tkanych z grubych, kolorowych włókien. W latach 60. XX wieku to było w sztuce coś ożywczego, nic więc dziwnego, że za te prace dostała Grand Prix na prestiżowym Biennale Sztuki w São Paulo.
Z sukcesu Abakanów mogłaby praktycznie odcinać kupony do końca życia, powielać je, mnożyć. Artystka jednak postawiła przed sobą nowe zadania, tworząc w kolejnych dziesięcioleciach monumentalne cykle rzeźb figuralnych „Plecy”, „Głowy”, „Postacie siedzące”, „Embriologia”, „Zwierzęta”, „Ragazzi”, „Ptaki”. Eksperymentowała z materiałami, równie dobrze czuła się i przekonująco tworzyła w metalu, kamieniu, ceramice, drewnie czy usztywnianym klejem płótnie workowym. Jej znakiem rozpoznawczym stają się przedsięwzięcia monumentalne. Z rzadka tworzyła pojedyncze obiekty, z reguły były to zmultiplikowane do kilkudziesięciu, a nawet do stu, postaci ludzi, zwierząt. Jeżeli pokazywała je w galeriach czy muzeach, to zajmowały zawsze największe sale, robiąc wrażenie nie szczegółem, ale masą.
Abakanowicz sławna za granicą
Z latami coraz bardziej pociągał ją plener. Prace stały się jeszcze bardziej monumentalne, potężne, stawiane w parkach, na wzgórzach, na rozległych łąkach. W 1985 r. powstało „Katarsis” – grupa 33 figur z brązu ustawiona w Pistoii we Włoszech. Rok później – „Negev” – zespół gigantycznych kamiennych kręgów dla Muzeum Izraelskiego w Jerozolimie, zaś w 1988 r. „Space of Dragon” – 10 metaforycznych, tajemniczych smoczych głów dla Parku Olimpijskiego w Seulu. Projektowała także „Architekturę Arborealną” – koncepcję przedłużenia tzw. Wielkiej Osi Paryża w monumentalną aleję tworzoną przez gigantyczne (o wysokości 80 m) domy-drzewa.
Czy można znaleźć jakieś wspólne cechy jej zróżnicowanej formalnie twórczości? Jedni podkreślają pochylanie się nad ludzkim losem, tragizm egzystencji, przemijanie, przeplatanie się życia i śmierci, nieuchronność losu. Inni dostrzegają wątki humanistyczne – dopominanie się o godność człowieka, o respektowanie jego praw, wolności. Lub protest przeciw przemocy, wojnie, jakiemukolwiek zniewalaniu.
Sama artystka unikała jednoznacznych interpretacji. W wywiadzie dla POLITYKI mówiła: „W 1980 roku wystawiałam w Wenecji grupę osiemdziesięciu siedzących postaci. Pytano mnie: Czy to Oświęcim? Czy to ceremonia religijna w Peru? Czy to taniec Ramajany? A ja za każdym razem odpowiadałam: tak. Bo te prace są o człowieku w ogóle, o egzystencji, o tym, że ciało nie może kłamać, a twarz może kłamać, o tym, że stary człowiek przypomina korę drzewa, i o tym, że natura w gruncie rzeczy jest ograniczona w swoim działaniu, bo powtarza formy. I o stu innych rzeczach. Każdy może odnaleźć w rzeźbie własne doświadczenia, własny świat. Są niejednoznaczne i wcale nie chcę, by wszyscy odbierali je podobnie i zgodnie dostrzegali tu Powstanie Warszawskie, a tam Oświęcim. To by była katastrofa”.
I Abakanowicz niedoceniana w Polsce
Magdalena Abakanowicz była artystką o niezwykle silnej osobowości i wyrazistych przekonaniach. Spotkałem się z nią parokrotnie, oprowadzała mnie po swojej pracowni na warszawskiej Sadybie, odbyliśmy kilka, bardzo dla mnie pouczających, rozmów. Nie uznawała artystycznych kompromisów, swoich racji potrafiła bronić do upadłego. Była czuła na fałsz w sztuce, nie znosiła strategii obliczonych na sukces. Zawsze uważała, że należy tworzyć zgodnie z własnym odczuciem i nie zwracać uwagi na to, co robią inni twórcy. Pochłaniały ją uniwersalia, wartości ogólnoludzkie, o których chciała opowiadać.
A równocześnie mierziło „podpinanie się” pod modne kierunki, tendencje, konwencje artystyczne. Była przekonana, że tylko twórczość mająca swe korzenie w rodzimej kulturze i tradycji ma szansę zainteresować ludzi w innych krajach. Bolała, że tak wielu polskich artystów próbuje naśladować światowe gwiazdy, a nie szuka własnych środków wyrazu. Może dlatego jej sztuka zachowała oryginalność, jest nie do pomylenia z dorobkiem innych. Co najwyżej to ci inni mogli podążać szlakami przez nią wydeptanymi.
Abakanowicz już dawno zdobyła należne jej miejsce w słownikach, encyklopediach, podręcznikach sztuki. Na świecie była bardzo popularna, jej dzieła dyskutowane, analizowane, chętnie oglądane. Ale wręcz klasycznie sprawdziło się w jej przypadku powiedzenie o tym, że najtrudniej być prorokiem we własnym kraju.
Fakt, że sama niechętnie włączała się w życie artystyczne w Polsce, w toczone tu spory, gry, walki o prestiż. Ale też rzadko – jak na tę klasę twórczości – zabiegano o jej prace, o wystawy. Wystarczy powiedzieć, że pierwsze w Polsce rzeźby plenerowe stanęły w Poznaniu dopiero w 2002 roku, blisko 20 lat po pierwszych tego typu działaniach na świecie. A ostatnia duża, retrospektywna wystawa odbyła się w warszawskim CSW równo 22 lata temu!
Rodzimy świat sztuki ostatnich dwóch dekad zbyt był zainteresowany doraźnymi artystycznymi nowinkami, by mieć czas i chęć mierzyć się z dorobkiem tak wymagającym. Szczególnie że od pewnego momentu przyjęło się, że Abakanowicz jest już za mało „progresywna”, a zbyt „klasyczna”, by zawracać nią sobie głowę. Teraz nadrobić to będzie jeszcze trudniej.