„W tym ostatnim berlińskim mieszkaniu wstawałem późno” – zdanie pojawiające się w początkowych partiach pierwszego rozdziału „Pamięci”, monumentalnej powieści Pétera Nádasa, jest nieprzypadkowo aluzją do słynnego otwarcia arcydzieła Marcela Prousta. Podobnych nawiązań jest tu więcej, ale wpływ Prousta wydaje się najsilniejszy. Nádas wyprawia bohatera narratora w przeszłość „w poszukiwaniu straconego czasu”, by na tym tle opisać w najdrobniejszych detalach jego uczuciowe dojrzewanie. Węgierski pisarz, rokrocznie wymieniany wśród kandydatów do Literackiej Nagrody Nobla, postawił na artystyczną niezależność i odwagę. I wygrał – opublikowana w 1986 r. „Pamięć” zyskała sławę i uznanie krytyków. Susan Sontag nazwała ją „najlepszą powieścią naszych czasów i jedną z najlepszych powieści XX wieku”. Nádasowi udało się połączyć tradycję modernistycznej prozy z formalnymi eksperymentami. Meandrujące zdania składają się na nielinearną historię rozgrywaną na trzech poziomach. Pierwszym jest rama współczesna – wschodnioberlińska opowieść z lat 70. ubiegłego wieku o miłosnym trójkącie. Poziom drugi to fikcja w fikcji – pisana przez bohatera powieść o Thomasie Thoenissenie, niemieckim pisarzu z przełomu XIX i XX w. Poziom trzeci zaś to wspomnienia z budapeszteńskiego dzieciństwa bohatera, które przypadło na lata stalinowskiego terroru. Traumatyczne przeżycia połączone z odkrywaniem własnego homoseksualizmu wpłynęły na późniejsze emocjonalne zaburzenia bohatera. W „Pamięci” wszystkie poziomy narracji splatają się, tworząc osobliwy węzeł środkowoeuropejskiego losu, w którym to, co intymne i prywatne, łączy się z tym, co polityczne. Magdalenka ma u Nádasa słodko-gorzki smak.
Péter Nádas, Pamięć, przeł. Elżbieta Sobolewska, Biuro Literackie, Stronie Śląskie 2017, s. 804