Świetna – tak mogłaby brzmieć najkrótsza recenzja książki, której autorem jest fizyk i dziennikarz naukowy Tomasz Rożek. A właściwie należałoby napisać „współautorem”, gdyż chodzi o zbiór wywiadów ze znanymi polskimi naukowcami. Rożek postawił sobie niełatwe zadanie – przeprowadzić rozmowy z kilkorgiem uczonych, reprezentujących bardzo odległe od siebie dziedziny wiedzy. Dlatego znajdziemy tu wywiady zarówno z genetykiem i psychologiem, jak i specjalistą od sztucznej inteligencji, nanotechnologii, cząstek elementarnych czy klimatu. Ten „rozrzut tematyczny” okazał się jednak strzałem w dziesiątkę, gdyż książka sprawia wrażenie naprawdę „świeżej bułeczki” – poruszane są w niej najbardziej aktualne tematy, frapujące chyba każdego inteligentnego człowieka.
Rożek zaczyna od mocnego uderzenia – rozmowy z prof. Ewą Bartnik, znanym biochemikiem i genetykiem, zatytułowanej „Jesteśmy wytworem nie tylko genów”. Uczona wyjaśnia m.in., czy to, że z szympansami dzielimy 99 proc. genów, oznacza, iż o wyjątkowości naszego gatunku decyduje ten znikomy jeden procent.
Następnie dziennikarz pyta prof. Bartnik o tak kontrowersyjne kwestie jak komórki macierzyste i dlaczego dyskusja o pobieraniu ich z zarodków jest znacznie bardziej intensywna na poziomie etycznym niż naukowym. Jednym z najbardziej intrygujących spośród kilku głównych wątków tej arcyciekawej rozmowy jest kwestia tzw. genetycznie zmodyfikowanych organizmów (GMO), a przede wszystkim transgenicznych roślin, które od 15 lat uprawiane są przez rolników i lądują na naszych stołach (na razie niemal wyłącznie w postaci soi i kukurydzy) lub okrywają nasze ciała (bawełna). Prof. Bartnik jest szczególnie uprawniona do wypowiadania się w tej kwestii, gdyż oprócz swojej fachowej wiedzy w kwestiach genetyki piastuje funkcję wiceprzewodniczącej Komisji ds. GMO przy Ministrze Środowiska. Jej spokojna i racjonalna argumentacja, rozwiewająca wiele mitów związanych z żywnością transgeniczną i inżynierią genetyczną, kontrastuje z ogromnymi emocjami, które narosły przez lata wokół tego tematu. A ponieważ w Europie będzie on jeszcze wielokrotnie wracał, warto zapoznać się ze zdaniem wybitnego i niezależnego specjalisty.
Niezwykle ciekawa jest również rozmowa na kolejny wzbudzający kontrowersje temat – tzn. wpływ człowieka na ocieplenie klimatu. Tu rozmówcą jest prof. Tadeusz Niedźwiedź z Katedry Klimatologii Uniwersytetu Śląskiego. On również ze spokojem i rozwagą tłumaczy, że np. ryzykowne próby schładzania klimatu dzięki rozpylaniu pewnych substancji w atmosferze są niebezpieczne i nierealne. „My w ogóle nie bardzo wiemy, jak działa klimat” – mówi uczony. Czy z tego wynika, że strach przed globalnym ociepleniem jest nieuzasadniony? Prof. Niedźwiedź nie należy do tych, którzy zaprzeczają, że człowiek oddziałuje na klimat. Ale daleki jest od wpadania w histerię i spokojnie tłumaczy, co wiemy, a czego jeszcze nie. „Klimat, jaki panuje wokół klimatu, rzeczywiście nie sprzyja wymianie poglądów czy tworzeniu teorii” – zauważa.
W książce traktującej o najważniejszych zagadnieniach współczesnej nauki nie mogło oczywiście zabraknąć tematu mózgu, któremu poświęcone są dwie rozmowy – pierwsza z psychologiem prof. Rafałem Ohme ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej; druga z prof. Ryszardem Tadeusiewiczem – biocybernetykiem i informatykiem z Akademii Górniczo-Hutniczej. Tych wszystkich, których interesuje kwestia tworzenia sztucznej inteligencji, budowania robotów i wszystkiego, co się z tym wiąże, na pewno usatysfakcjonuje wywiad z uczonym z AGH.
Dobrać ciekawych i kompetentnych rozmówców to dopiero połowa sukcesu. Sporo zależy bowiem od tego, jak się wywiad przeprowadzi i czy będzie on zrozumiały i wciągający dla szerszej publiczności. I ta trudna sztuka niewątpliwie Tomaszowi Rożkowi się udała – jego książka to lektura dla odbiorców o każdym profilu wykształcenia (humanista bez problemu pojmie wywody fizyka czy genetyka). I wcale nie są one przez to, mimo pewnych koniecznych uproszczeń, banalne ani nie trącą tanim dydaktyzmem. Między innymi dzięki temu, że żadna ze stron nie unika poruszania kontrowersyjnych kwestii.
Gratulacje należą się również wydawcy, który postanowił nie tylko zaryzykować inwestycję w książkę, ale zdecydował się także pięknie ją wydać. Każdy rozdział zilustrowany jest licznymi kolorowymi zdjęciami oraz atrakcyjnymi infografikami, np. pokazującymi budowę mózgu czy metody tworzenia roślin transgenicznych.
Jedyne, co nie do końca wyszło, to sam tytuł publikacji: „Nauka po prostu. Wywiady z wybitnymi”. Nie brzmi on zbyt intrygująco, a wręcz może zniechęcać do sięgnięcia po tę pasjonującą lekturę. Na koniec warto dodać, że zbiór wywiadów Tomasza Rożka znalazł niedawno uznanie w oczach jurorów Festiwalu Nauki w Warszawie i otrzymał nagrodę za najlepszą polską książkę popularnonaukową w 2011 r.
Tomasz Rożek Nauka po prostu. Wywiady z wybitnymi, Wydawnictwo Demart, Warszawa 2011