Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Nauka

Kradzione tuczy i uczy

Piractwo to nie nasz wynalazek. Istniało zawsze

Z prawami autorskimi jest kłopot od kilku stuleci. Ale prawdziwe kłopoty zaczynają się teraz. Z prawami autorskimi jest kłopot od kilku stuleci. Ale prawdziwe kłopoty zaczynają się teraz. Anna Cervova / Wikipedia
Wiedza to towar, a piosenka lub film to taki sam produkt jak bułka czy samochód. Mają właścicieli, którzy z kolei mają prawo ze swej własności czerpać korzyści. Kto ich tego pozbawia, jest złodziejem. Oczywiste? Historia pokazuje, że bynajmniej.
Biblioteka Aleksandryjska. Kim był jej największy mecenas Ptolemeusz II - piratem czy twórcą cywilizacji?EAST NEWS Biblioteka Aleksandryjska. Kim był jej największy mecenas Ptolemeusz II - piratem czy twórcą cywilizacji?
Niegdyś piractwo na rynku księgarskim było rzeczą nagminną. Narzekali na nie Cervantes, Defoe, Stern czy Pope.Wikipedia Niegdyś piractwo na rynku księgarskim było rzeczą nagminną. Narzekali na nie Cervantes, Defoe, Stern czy Pope.

Biblioteka Aleksandryjska na zawsze pozostanie symbolem pragnienia, by zgromadzić, uporządkować i udostępnić wiedzę o świecie dla dobra i pożytku ludzkości. Ptolemeusze II i III, niezwykle wyrafinowani władcy Egiptu, poświęcili się rozwojowi biblioteki i museionu z pełną energią. Agenci przemierzali centra kultury starożytnego świata, skupując i wypożyczając nowe dzieła literatury. Każdy statek wpływający do aleksandryjskiego portu przechodził staranną kontrolę – jeśli na pokładzie znajdowały się książki, trafiały do depozytu. Jeśli eksperci odkryli, że mają do czynienia z nieznanymi jeszcze oryginałami, skrybowie przygotowywali elegancką kopię do zwrotu, oryginał zostawał w bibliotece.

Każda metoda, by pozyskać nowość, była dobra – legalny zakup, kradzież, oszustwo, polityczny szantaż, przymusowy depozyt. W efekcie powstało coś więcej niż gigantyczny, liczący setki tysięcy zwojów, skarbiec kultury. Wokół Biblioteki rozwinęła się humanistyczna cywilizacja, w tym wyrafinowana sztuka krytycznej analizy tekstów po to, by odróżnić dzieło oryginalne od nędznego plagiatu lub nieudolnej kopii. Certyfikowane oryginały służyły przygotowaniu kanonicznych kopii oraz tłumaczeń na grekę, noszących stempel zgodności z pierwowzorem. To one tworzyły obieg kultury u schyłku antyku, a obrót nimi przynosił Bibliotece niezły dochód.

Pirat czy mecenas?

Kim byli zatem Ptolemeusze? Piratami czy twórcami cywilizacji? Gdyby żyli dzisiaj, czy powinni siedzieć w więzieniu, czy kierować resortem kultury? A przecież rzeczywistość w III w. p.n.e. była o wiele prostsza, bo nie istniały jeszcze nowoczesne technologie kopiowania dzieł. W 1436 r. wszystko się zmieniło za sprawą wynalazku Johannesa Gutenberga. Rzecz nie tylko w technicznej możliwości reprodukcji tekstów. Wraz z nową technologią pojawił się nowy człowiek – kapitalista, potrzebny, by sfinansować inwestycję w maszynę, a potem w proces produkcji i dystrybucji.

Przygotowanie nakładu książki wymagało dużego zaangażowania finansowego, często na kredyt, a ryzyko niepowodzenia przedsięwzięcia było niemałe: nowy rynek czytelniczy kusił amatorów łatwego zysku, którzy nie wahali się wykradać arkuszy ze składem, by niezależnie wydać konkurencyjną edycję. Już w 1496 r. narzekał na ten proceder Bernardino Rasma, nazywając nieuczciwych konkurentów piratami. Rozwiązaniem problemu okazała się metoda stosowana w innych obszarach gospodarki – patent, czyli przywilej, autorytetem władzy określający wyłączne prawo wydawcy do opublikowania konkretnego dzieła. Beneficjentem pierwszego przywileju w branży wydawniczej epoki Gutenberga był niemiecki drukarz Johannes Speyer, któremu władze Wenecji przyznały w 1469 r. na pięć lat wyłączne prawo publikacji listów Cycerona i Pliniusza.

Gwarantowany przez władzę czasowy monopol dla przedsiębiorcy to metoda stosowana do dziś, by chronić przed niedogodnościami wolnej i nie zawsze etycznej konkurencji. Niczym innym niż takim czasowym monopolem są patenty na wynalazki i instytucja praw autorskich. Ponieważ jednak do skutecznego działania monopolu potrzebna jest wola władzy, zaczynają się problemy, czemu tak naprawdę monopol ma służyć: ochronie inwestycji przed piratami czy może raczej politycznej kontroli nad obiegiem myśli?

Król Anglii Henryk VIII zakazał w 1533 r. importu wydawnictw, a kilka lat później wprowadził obowiązek rejestracji i uzyskania zgody na wydawanie dzieł krajowych. Ponieważ machina państwowa nie dałaby sobie rady z kontrolą obiegu, zadanie zostało powierzone Stationery Company – cechowi rzemiosł drukarskich, który skupiał wszystkich uczestników rozwijającego się rynku książki. Stationery Company uzyskała w 1557 r. królewski przywilej, który mówił, że jedynie członkowie cechu mieli prawo wydawania książek pod warunkiem ich wpisania do specjalnego rejestru.

Rejestr pomagał w rozstrzyganiu sporów między drukarzami, a powodów było wiele: od zaniżania jakości druku i psucia reputacji branży po piractwo. Decyzje podejmował wewnętrzny sąd, składający się z członków cechu. Wewnętrzna policja miała większe uprawnienia niż władza królewska – mogła dokonywać rewizji w pomieszczeniach drukarzy w poszukiwaniu dowodów nagannego postępowania.

Niedola pisarza

Jak dotąd ani słowa o autorach. Rzeczywiście, twórcami nikt specjalnie się nie przejmował. Szekspir tworzył nie korzystając z żadnej ochrony, nikt jeszcze nawet nie myślał o prawach autorskich ani rozwiązaniu anglosaskim, jakim jest copyright.

Doskonałą ilustrację losu pisarza przedstawia pierwsza wielka nowożytna powieść „Don Kichot” Miguela Cervantesa. Drugi tom zaczyna się od bezpośrednich odniesień do pirackich podróbek i wydań książki. Samą fabułę opowieści o błędnym rycerzu można czytać jako traktat o prawdzie i fikcji literackiej, której jednym z aspektów jest kwestia oryginalności dzieła. Bo problem z piratami polegał nie tylko na tym, że nielegalnie drukują, lecz także, że często przerabiali i zniekształcali oryginał lub pozbawiali twórcę autorstwa, zapominając go przedstawić na stronie tytułowej.

Jeśli komuś te opowieści wydają się podobne do współczesnych dyskusji, ma rację. Amerykański historyk Adrian Johns w książce „Piracy: The Intellectual Property Wars from Gutenberg to Gates” (Piractwo: Wojny o własność intelektualną od Gutenberga do Gatesa) pokazuje, że piractwo i kwestia własności intelektualnej były, są i będą centralnym punktem spornym kapitalizmu. Spotykają się w nim wszystkie kluczowe problemy: postępu technicznego, kapitału, pracy, pracy twórczej, władzy, wolności, polityki międzynarodowej. Zmiana w którymkolwiek z tych pól wywoływała od razu napięcie w całym ekosystemie.

Jednym ze skutków wojen domowych w Anglii była dyskusja o uzasadnieniu dla monopolów w dziedzinie własności literackiej, czyli przywilejów, jakimi dysponowała Stationery Company. W 1695 r. Stationery straciła przywileje – przedruki mające do tego momentu status piractwa stały się w pełni legalne. Sytuację zmienił dopiero statut królowej Anny z 1710 r., wprowadzający instytucję prawa autorskiego (w jego anglosaskiej odmianie, czyli copyright). Statut czynił kluczową postacią autora, jako podmiot mający prawo dysponowania swoim dziełem.

Okazało się jednak, że nawet najbardziej nowoczesne prawo nie chroni przed nielegalnym kopiowaniem. Daniel Defoe lamentował nad szerzącym się piractwem i plagiatowaniem. Lawrence Stern, autor „Tristrama Shandy”, własnoręcznie podpisał kilkanaście tysięcy egzemplarzy swego dzieła, by potwierdzić jego oryginalność. Już jednak Alexander Pope, któremu zależało na wydaniu jego korespondencji z Jonathanem Swiftem (a wiedział, że Swift będzie temu przeciwny), skorzystał z usługi pirackiego wydawcy Edmunda Curlla. Ten jakoby wykradł listy i nielegalnie je opublikował.

Problem komplikował także fakt, że ochrona dzieła miała charakter lokalny. To, co było piractwem w Londynie, w pełni odpowiadało prawu w Dublinie i Edynburgu (do czasu stworzenia Zjednoczonego Królestwa). Dopóty, dopóki drukarze z Irlandii i Szkocji nie próbowali szmuglować swoich książek do Albionu. Nie mogli się jednak powstrzymać, bo dzięki duchowi wolnej konkurencji (w Irlandii przez cały XVIII w. nie było żadnej ochrony własności intelektualnej) drukowali o wiele taniej i mogli oferować swoje przedruki za cenę wielokrotnie niższą niż londyńscy drukarze.

Powódź reprintów

Efekt? Kultura powinna upaść. Johns dowodzi przeciwnej tezy – bez przedruków, legalnych i pirackich, nie byłoby oświecenia. To dzięki tanim książkom rozwinęła się kultura czytania, a myśli Les Philosophes docierały do najdalszych zakątków Europy.

To i tak nic, zdaniem Johnsa, wobec tego, co działo się w Stanach Zjednoczonych, dokąd ducha wolnej kultury przywieźli Irlandczycy z Matthew Careyem na czele. O ile bowiem młoda republika przewidziała miejsce dla praw autorskich w swojej konstytucji, o tyle nie uznała za stosowne, by objąć nimi autorów zagranicznych. Przeciwnie, mało kto w Stanach miał wątpliwości, że przyszły dobrobyt kraju zależy od jak najszybszego nasycenia wiedzą i technologiami. A najszybszym sposobem okazało się, cóż, kopiowanie. Syn Careya, Henry, zatrudniał w Londynie agentów, których zadaniem było jak najszybsze pozyskiwanie arkuszy ze składem książek najbardziej poczytnych autorów. Od chwili dotarcia materiału na drugą stronę Atlantyku wystarczało 36 godzin, by wydrukować „Don Juana” Byrona. Druk „Quentina Durwarda” Waltera Scotta trwał zaledwie 28 godzin.

Liczyła się każda godzina, konkurencja nie spała i można było być pewnym, że w ciągu kilku dni pojawią się kolejne reprinty. A pisarze z Europy? Jedni pomstowali, jak Charles Dickens. Inni odkrywali, że mogą na pirackim rynku zarobić więcej niż w domu. Dlaczego? Amerykańscy wydawcy chętnie płacili z góry, byle mieć pierwszeństwo dostępu do rękopisu. W rezultacie w Stanach Zjednoczonych powstał niezwykle dynamiczny i złożony rynek wydawniczy, polegający z jednej strony na bezwzględnej konkurencji, z drugiej zaś na współpracy wydawców i samoregulacji.

Kolejne batalie o prawo do zysku z obrotu dziełami ludzkiej twórczości wybuchały przy okazji przełomów technologicznych. Kino, radio, telewizja inicjowały na nowo spór, będący w istocie sporem o władzę i podział pieniędzy. Trudno o lepszą ilustrację niż pojawienie się magnetowidu. Metodę elektronicznej rejestracji obrazu opracowała amerykańska firma Ampex (wykorzystując niemiecką technologię zapisu treści na taśmie magnetycznej). Spopularyzował ją jednak japoński koncern Sony.

Wieść o tym, że widz zyskał możliwość samodzielnego nagrywania obrazu i dysponowania treścią, wzbudziła przerażenie w Hollywood. Sony musiało stoczyć batalie prawne przekonując, że oferując urządzenia rejestrujące obraz i dźwięk nie jest współwinne piractwu ani nie zachęca do przestępstwa.

Legalność obiegu wiedzy

Lata 80. XX w. to jednak także czas wielkiego amerykańskiego lęku przed japońskim zagrożeniem. Walka toczyła się nie tylko w sądach, lecz również w mediach. Guru teorii zarządzania Peter Drucker na łamach prestiżowego magazynu „Foreign Affairs” przekonywał, że Japonia to – w przeciwieństwie do innowacyjnej i twórczej Ameryki – kraj imitatorów. Czyż magnetowid, wymyślony po to, żeby zniszczyć amerykańską kulturę, nie był tego najlepszym dowodem? Szybko się jednak okazało, że obrót kasetami wideo, zamiast zabić Hollywood, umożliwił jego przetrwanie i rozkwit.

W końcu nadeszła epoka cyfrowa. Na nowo na scenę wkroczyli piraci i temat praw autorskich oraz szerzej – własności intelektualnej. Spór o takie regulacje, jak amerykańskie ustawy SOPA i PIPA czy porozumienie ACTA, niczym nie różni się od XVIII-wiecznych walk w angielskim parlamencie o prawo do wolnych przedruków czy od debat w rewolucyjnej Francji o wolności obiegu wiedzy. Spory te zawsze wymagały rozstrzygnięć politycznych, bo idea własności intelektualnej, upowszechniona w połowie XIX w. w nawiązaniu do wcześniejszej idei własności literackiej, była od początku tworem politycznym i niewiele miała wspólnego z klasyczną własnością, odnoszącą się do dóbr materialnych. Internet niczego tu nie zmienia. Co najwyżej zaostrza problem.

Polityka 08.2012 (2847) z dnia 22.02.2012; Nauka; s. 62
Oryginalny tytuł tekstu: "Kradzione tuczy i uczy"
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Ja My Oni

Jak dotować dorosłe dzieci? Pięć przykazań

Pięć przykazań dla rodziców, którzy chcą i mogą wesprzeć dorosłe dzieci (i dla dzieci, które wsparcie przyjmują).

Anna Dąbrowska
03.02.2015
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną