Agnieszka Krzemińska: – Ontologia artefaktów w estetycznym doświadczeniu codzienności – temat pana pracy doktorskiej brzmi bardzo poważnie.
Dr Adam Andrzejewski: – Na pierwszy rzut oka tak. Ale nie zapominajmy, że artefakt to po prostu przedmiot stworzony przez człowieka, ontologia to badanie tego, w jaki sposób ten przedmiot istnieje, a ja próbuję analizować ich estetyczne znaczenie w codziennym życiu.
Estetyka kojarzy się raczej z wzniosłą sztuką albo naturą, codzienność jest gdzieś pomiędzy. W tak oczywistych czynnościach, jak jedzenie, gotowanie, ubieranie się czy nawet sprzątanie, doszukuje się pan estetyki. Po co?
Codzienność nie była dotąd przedmiotem badań filozofii analitycznej, choć – w przeciwieństwie do sztuki – dotyczy ona wszystkich i jest w niej wiele bodźców estetycznych, mających wpływ na nasze decyzje czy sądy. Na przykład, gdy widzimy osobę elegancko ubraną, to, nie rozmawiając z nią, skłonni jesteśmy widzieć ją jako kogoś pochodzącego z dobrego domu, zamożnego, solidnego i godnego zaufania; inaczej reagujemy na widok zaniedbanego bezdomnego. Te szybkie i proste sądy estetyczne dowartościowują jednych, a wykluczają innych. Podczas gdy sztuka może być autonomiczna względem wartości etycznych, politycznych czy społecznych, estetyka codzienności nigdy nie jest wobec nich obojętna.
Wrażenia estetyczne zależą od zmysłów – sztuka to domena słuchu i wzroku, ale na co dzień ważne są też pozostałe trzy zmysły, ostatnio zresztą chyba bardziej doceniane?
Zmysły uważane za wyższe – wzrok i słuch – uchodzą za bardziej obiektywne i intelektualne, natomiast mające bardziej subiektywny charakter węch, smak i dotyk – to są zmysły niższe. Z doznaniami estetycznymi powiązano głównie te pierwsze, co ma odzwierciedlenie nawet w klasycznym podejściu do jedzenia, w którym wygląd i sposób podania są bardzo ważne dla kulinarnego odbioru dań. Tymczasem ostatnio próbuje się przywrócić znaczenie zmysłowi smaku. Bo wbrew pozorom przedmiotem mojej analizy filozoficznej nie jest tylko estetyka kotletów schabowych.
A co?
Przede wszystkim wyrafinowane formy kulinarne, które są określane mianem kuchni rewolucyjnej. Są to dania, które zmieniają smak, zapach i wrażenie dotykowe znanych potraw. Aby zrozumieć, czym one są, nie wystarczy na nie spojrzeć, musimy je zjeść. Wspomniany schabowy może mieć postać lodów. Więc jak ktoś przed nami postawi pucharek z brązową kulką, pomyślimy, że to mrożony deser, ale gdy go spróbujemy, będzie on miał smak kotleta. W ten sposób nie tylko przełamuje się zasady rządzące światem kulinarnym, ale zwraca się także uwagę na rolę zmysłów niższych i zmusza do dyskusji nad tym, czym w ogóle jest jedzenie. Uważam, że niektóre dania kuchni rewolucyjnej powinny być traktowane jako pełnoprawne dzieła sztuki. Współczesny fenomen zainteresowania jedzeniem jest jednym ze sposobów na ponowne odkrywanie zmysłów smaku i zapachu, dotąd przewijających się w sztuce jedynie marginalnie.
W 2011 r. norweska olfaktolożka Sissel Tolaas zamknęła we flakonie zapach Paryża, w którym woń spalin mieszała się z aromatem psiej kupy i dymem gauloisesów. Perfumy już od jakiegoś czasu uchodzą za rodzaj sztuki użytkowej.
Doczekały się nawet teoretycznego opracowania, między innymi za sprawą dzieł sztuki, tak zwanych rzeźb zapachowych z lat 80. XX w. Polegały one na tym, że wchodziło się do pomieszczenia, w którym rozpylano różne aromaty. Poza tym pewne kompozycje zapachowe rozpatrywane są wręcz jak dzieła sztuki z tego powodu, że charakteryzują się swoistą dynamiką, a nuty bazy, serca i głowy komponują się jak utwór muzyczny, więc ich strukturę można porównać do budowy dzieła muzycznego. Zapach Paryża zawiera w sobie najbardziej ulotną istotę stolicy Francji, która wymyka się innym, tym wyższym, zmysłom.
Wymiar estetyczny perfum czy jedzenia łatwiej mi zrozumieć niż sprzątania, ale dla Holendrów sprzątanie było swego czasu nie tylko narodową obsesją, ale i sztuką dla sztuki, bo mieli w domach pokoje, do których wchodzono tylko po to, by je wysprzątać.
Ze sprzątaniem jest tak, jak z całą codziennością: rutynowe gotowanie obiadu czy zaprowadzanie ładu w pomieszczeniu zazwyczaj nie jest sztuką, ale wyrafinowane formy gastronomiczne już tak. Sprzątanie też może nabrać wymiaru estetycznego, jeśli będziemy je odpowiednio wykonywać i nadamy mu sens, poprzez zorientowanie nie tylko na efekt, lecz także na sam proces sprzątania, który poddamy pewnej refleksji.
Na przykład w pokoju nastolatka panuje niezrozumiały z perspektywy osób dorosłych bałagan, ale dla właściciela może być to jakiś pokrętny ład. Zresztą estetyka nie oznacza zawsze piękna, ale również brzydotę, chaos, brud albo smród.
Może młodzi do sprzątania nie przykładają wagi, ale do jedzenia wielką – znają wartości odżywcze produktów, wiedzą, z czym się je nasiona goji i tracą całe dnie na przyrządzanie potraw. Pan też poświęca dużo czasu na przygotowanie posiłków?
Ze względu na siostrę, która ma celiakię, temat jedzenia był w moim domu ważny. Dziś poświęcam jedzeniu dużo czasu, ale głównie po to, by je teoretycznie opracować i zrozumieć. Ale rzeczywiście jesteśmy coraz bardziej świadomi tego, skąd pochodzi jedzenie i co w nim jest, oraz że nasze wybory kulinarne coś znaczą. Wegetarianizm może na przykład mówić o społecznych aspiracjach, chęci zamanifestowania zapatrywań etycznych, a nawet moralnym czy politycznym wyborze.
Czyli jak wybieram schabowy z kapustą to znaczy, że jestem dobrą Polką?
Czemu nie? Fakt, że zwracamy uwagę na jedzenie, to dobrze nie tylko z żywieniowego, ale i filozoficznego punktu widzenia, bo doceniamy zmysły niższe i wybieramy te potrawy, które coś o nas mówią. Haute cuisine czy kuchnia rewolucyjna co prawda nadal są zarezerwowane dla wybrańców, ale dzięki większej świadomości kulinarnej nawet na kotleta z kapustą spoglądamy dziś inaczej, chociażby jako na wyraz narodowych tradycji.
Wiele o nas mówi również ubiór, z tym że akurat tu duże znaczenie mają pieniądze. Zresztą moda, podciągana pod sztukę użytkową, doczekała się już chyba wielu opracowań?
Filozofowie zajęli się analityczną estetyką dnia codziennego niecałe 10 lat temu i jeszcze brakuje nam narzędzi teoretycznych, między innymi dlatego, że dotychczas wiele elementów życia, takich jak ubiór, wrzucano do przegródki sztuki użytkowej i analizowano po prostu jako formę sztuki. Dlatego jedzenie czy sprzątanie, które trudniej do niej zaliczyć, lepiej pokazują, na czym polega estetyczny wymiar codzienności.
Kontakt ze sztuką na ogół jest wyjątkowy, a bywa, że jest wstrząsający, codzienne doświadczenia estetyczne nie niosą ze sobą chyba aż takiego ładunku emocji?
Sztuka najczęściej związana jest z doniosłym i rzadkim doświadczeniem estetycznym, te codzienne odbywają się bez specjalnej refleksji. Weźmy picie porannej kawy w ulubionej filiżance. To bardzo osobista część powtarzalnej codzienności, jeśli jednak zdarzy się, że jesteśmy w delegacji i zostanie nam odebrana, to czegoś nam zabraknie. To poranne doświadczenie estetyczne – smakowe ze względu na kawę i wizualne ze względu na filiżankę – ma miejsce mimochodem, jakby na skraju naszej uwagi. Doszedłem do wniosku, że są trzy elementy charakteryzujące codzienne doświadczenia estetyczne – powtarzalność, przenikalność (bo nasze wybory estetyczne mają też wymiar etyczny, polityczny, społeczny itd.) oraz wpisana w codzienność przypadkowość.
Seriale telewizyjne, które pan analizuje, też się wpisują w ten schemat?
Jak najbardziej. Po pierwsze patrzę na seriale jako na powtarzalny element codzienności, do którego przywiązujemy olbrzymią wagę; po drugie zwracam uwagę na ich estetykę, a po trzecie jako na współczesne zwierciadło rzeczywistości, z którego wiele dowiadujemy się o nas samych. Poziom artystyczny wielu wysokobudżetowych seriali jest bardzo wysoki pod względem wizualnym, narracyjnym i artystycznym. Wiele mówiące jest też to, jak są wybierane tematy i fakty prezentowane w serialach. To my wpływamy na seriale, które są odbiciem naszych zainteresowań, ale także przejmujemy z nich pewne rzeczy i przenosimy do naszego życia.
Czyli jak moja ulubiona bohaterka się rozwodzi, to ja też?
Bez przesady, ale jeśli pokazuje, że bycie singlem może być fajne, to daje samotnym odwagę i może niektórzy lepiej się poczują. To samo dotyczy oswajania wykluczanych mniejszości seksualnych, religijnych, narodowych czy społecznych – jeśli występują w ulubionym serialu, zaczynamy zauważać i tolerować je w realnym życiu. W momencie Brexitu w BBC 1 leciał serial kryminalny „Nowa krew”, w którym dwaj główni bohaterowie to imigrant z Polski i Iranu, co pokazało, że Brytyjczycy zrobili serial o swoich aktualnych problemach. Filozof może z serialu wyczytać też sporo na temat etyki, filozofii społecznej i politycznej, choć to już nie moja dziedzina.
Tylko jak filozofowie od Kanta czy Heideggera będą patrzeć na specjalistę od sprzątania, jedzenia i seriali?
No cóż, ja na nich patrzę życzliwie i mam nadzieję, że oni kiedyś życzliwie spojrzą na mnie. Podczas gdy wielka sztuka czy filozofia mówią rzeczy fundamentalne o człowieku i świecie – filozoficzny namysł nad codziennością pomaga zrozumieć pułapki, które mogą stać za bezrefleksyjnym przywiązaniem się do jakichś technologii, form ubioru czy dań. Jeśli mamy świadomość, że nasze codzienne wybory nie są czysto neutralne, ale pełne dodatkowych znaczeń, możemy próbować je zmieniać, przełamywać, kontestować.
***
Dr Adam Andrzejewski jest w Polsce pionierem badań filozoficznych nad estetyką codzienności oraz kultury popularnej. Analizuje estetyczne motywacje naszych codziennych wyborów, związanych ze zmysłami smaku, zapachu i dotyku, i pokazuje ich zależność od czynników społecznych, politycznych czy etycznych. Wykłada na Wydziale Filozofii i Socjologii UW.