Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Rynek

Koniec romantyzmu, czas na pozytywizm

Minister finansów dla POLITYKI

Wojciech Olkuśnik / Agencja Gazeta
Tymczasowe podwyższenie podatku VAT na trzy lata ma, według niektórych komentatorów, być dowodem na to, że rząd Donalda Tuska nie chce reformować finansów publicznych i idzie na łatwiznę. Z taką tezą trudno się zgodzić.

Taki pogląd bierze się z przywiązania do modelu wielkiego przełomu reformatorskiego na wzór lat 1989–91 i czasów rządu AWS-UW, modelu, który przypomina romantyczny zryw powstańczy. Według takiego sposobu myślenia przyszłość Polski wymaga, abyśmy szli na reformy tak jak kiedyś na bagnety. Jednak czasy się zmieniły i wobec tego sposób reformowania także musi się zmienić.

Ta zmiana stylu reformowania nie wynika z klęski romantycznego zrywu, lecz ze zwycięstwa. Dzięki udanym poprzednim wielkim pakietom reform już nie mamy tak wielu ewidentnie bardzo złych rozwiązań w naszej gospodarce i w naszych finansach publicznych, jakie mieliśmy w czasach wychodzenia z komunizmu. Dlatego właśnie dzisiaj nadszedł czas na reformatorski pozytywizm.

Oczywiste jest, że wiele z obecnie obowiązujących rozwiązań wymaga naprawy. A naprawa ta wymaga również odwagi i determinacji ze strony rządu, bo przecież zawsze trzeba komuś coś zabrać przy takich zabiegach. Nieprawdą jednak jest twierdzenie, że gospodarka polska lub nasze finanse publiczne stoją na skraju katastrofy i że jedynie nowa terapia szokowa może Polskę uratować.

Polska dzisiaj wymaga reform stanowczych, ale stopniowych, aby były naprawdę skuteczne. Tak jak to robiła Margaret Thatcher w latach 80. w Wielkiej Brytanii, mając do czynienia z gospodarką wymagającą dużo większych reform niż nasza obecnie.

Efektywnie, a nie efektownie

Dobrym przykładem zbędnego romantyzmu reformatorskiego jest szeroko akceptowany pomysł przymusowego podwyższenia wieku emerytalnego i zrównania wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn. Jednak entuzjaści tego pomysłu zapominają, że to właśnie dzięki skutecznej reformie systemu emerytalnego, który nareszcie zaczął obowiązywać od 2009 r., na skutek wprowadzenia przez obecny rząd emerytur pomostowych osoby pracujące po osiągnięciu 65 lat zwiększą swoją emeryturę o ponad 10 proc. za każdy przepracowany dodatkowy rok. A kobiety pracujące po osiągnięciu 60 lat zwiększą swoją emeryturę o prawie 10 proc.

Nie ma więc potrzeby, aby takie osoby zmuszać do dłuższej pracy. Zachowując się racjonalnie, same na to się zdecydują. Paternalistyczna wiara w to, że ludzie są niewystarczająco świadomi, aby właściwie dbać o własną przyszłość, i wobec tego należy ich do tego przymuszać, jest rodem z poprzedniego systemu. Nie ma nic wspólnego z liberalizmem, jakkolwiek osoby głoszące takie poglądy mogą być powszechnie uważane za czołowych orędowników liberalizmu.

Oczywiście, rzecz ma się nieco inaczej w przypadku osób, które mają jedynie prawo do minimalnej emerytury w nowym systemie. Dla nich dłuższa praca może się nie opłacać i w ich przypadku (ale jedynie w ich przypadku) wyższy obligatoryjny wiek emerytalny – wprowadzony stopniowo przez dłuższy okres – ma sens. Czyli w tym przypadku reforma wymaga stanowczości, ale może być ograniczona w swoim zakresie i rozłożona w czasie.

Romantyzm reformatorski czasami zachęca do zbyt wielkiego pośpiechu, sprzyja powstawaniu słabo przygotowanych projektów zmian, co grozi późniejszym odstępstwem od nich lub ich zniweczeniem przez populistycznych następców reformatorskiego rządu. Klasycznym przykładem takiego błędu w reformowaniu była reforma służby zdrowia podjęta przez rząd Jerzego Buzka. Z powodu niedogodności wynikających z pośpiechu przy jej przygotowaniu była tak niepopularna, że działania następnego rządu, w dużej mierze demontujące ją przez utworzenie NFZ w miejsce Kas Chorych, zostały przyjęte przez naród z olbrzymią ulgą, a pomysły na dalsze reformowanie służby zdrowia zostały odesłane do lamusa na wiele lat.

Jest prawdą, że nieustająca bitwa pomiędzy siłami reformatorskiego dobra i populistycznego zła stanowi znakomity teatralny pokarm dla mediów i komentatorów. Ale ja wolę podejść do tak koniecznego dzieła reformowania polskiej gospodarki bardziej jako skromny, lecz – mam nadzieję – solidny rzemieślnik niż jako wielki aktor dramatyczny. Stanowczo, stopniowo i skutecznie.

To „3 razy S” reform na dzisiejsze czasy, konieczne, jeśli działania reformatorskie mają być prawdziwie efektywne, a nie tylko efektowne.

Kryzysy, podatki, reformy

Ci, którzy oskarżają rząd Donalda Tuska, że sprzeniewierzył się liberalnym ideałom, podwyższając – choćby łagodnie i tymczasowo – podatek VAT, zapominają, że dla prawdziwych liberałów istnieje jeszcze większa wartość niż niskie podatki: jest nią stabilność finansów publicznych.

Dla liberalnego rządu najlepiej by było, gdyby stabilizację finansów publicznych można było zawsze osiągać jedynie zmniejszając wydatki, bez podwyższania podatków. Niestety, w praktyce taka możliwość występuje nader rzadko. Prawie zawsze stabilizacja finansów także wymaga podwyższenia podatków, często o wiele większego we wstępnej fazie aniżeli zmniejszenie wydatków.

Margaret Thatcher na początku swoich rządów w 1979 r. obniżyła PIT (podstawową stawkę z 33 proc. do 30 proc.), ale także podwyższyła VAT – nie o jeden punkt procentowy, lecz z 8 proc. do 15 proc.! Co więcej, akcyza i składki emerytalne także zostały podwyższone. A w 1981 r., w obliczu dalszego wzrostu deficytu wynikającego z kryzysu wczesnych lat 80., Thatcher nie wahała się przed dalszymi podwyżkami: składki emerytalnej, podatków pośrednich i nawet (tymczasowo) PIT. Łącznie te podwyżki zmniejszyły deficyt o 4 mld funtów, w porównaniu z dużo skromniejszymi efektami cięć wydatków. Ten wzrost podatków wyniósł 1,6 proc. PKB, czyli przekładając to na dzisiejsze warunki polskie – aż 22,5 mld zł.

Nawet nasi romantyczni reformatorzy chyba nie posądzają Margaret Thatcher o brak odwagi politycznej lub zdradę zasad liberalnych. Oczywiście, wówczas za swoją politykę stabilizującą finanse publiczne Thatcher została w druzgocący sposób skrytykowana w otwartym liście do „Timesa”, podpisanym przez 364 ekonomistów. Dziś list ten uważa się za klasyczny symbol błędu schematycznie myślących ekspertów.

W obecnej sytuacji w Polsce jest jeszcze jeden specyficzny element, który należy brać pod uwagę. U nas w latach 2006–07 uchwalono bardzo znaczące obniżki podatków. Stawki PIT obniżono z 40 proc. do 32 proc. i z 30 proc. i 19 proc. do 18 proc., wprowadzono ulgę prorodzinną, a składkę rentową obniżono o 7 pkt proc. Na skutek tych ruchów dochody sektora publicznego w 2010 r. stały się o 40 mld zł niższe.

Taka skala obniżek podatków wymagała już wówczas ostrego zmniejszenia wydatków, czyli daleko idących reform strukturalnych. Zamiast tak uczynić, rząd Jarosława Kaczyńskiego zadziałał w odwrotnym kierunku i zwiększył wydatki budżetowe w latach 2007 i 2008 o 52,7 mld zł, czyli łącznie o 24 proc.!

Jeśli więc słusznie wymaga się od obecnego rządu, aby wsparł podwyżkę podatku VAT reformami ograniczającymi wydatki, to tym bardziej należy krytykować Jarosława Kaczyńskiego i Zytę Gilowską za to, że obniżając podatki nie podjęli żadnych reform strukturalnych obniżających wydatki. Wprost przeciwnie – podwyższając tak znacząco wydatki zostawili Polsce bombę fiskalną z opóźnionym zapłonem. Bombę, której światowy kryzys gospodarczy nieomal nie zdetonował i którą przyszło obecnemu rządowi stopniowo rozbrajać.

Rząd Tuska przychodząc do władzy w połowie listopada 2007 r., ze względu na brak czasu mógł jedynie skromnie – o ok. 1 proc. – obniżyć wydatki na 2008 r. Jednakże już w 2009 r. znacząco obniżyliśmy wzrost wydatków, a później w nowelizacji budżetu zastosowaliśmy ostry pakiet oszczędnościowy opiewający na 30 mld zł brutto, czyli 2,5 proc. PKB. W ten sposób udało się przeprowadzić Polskę bezpiecznie przez kryzys gospodarczy i wyprzedzająco przygotować kraj na kryzys finansów publicznych, który w tym roku dotyka Europę, szczególnie Europę Południową.

Tak jak Margaret Thatcher nie mogła ustabilizować finansów publicznych w 1981 r. jedynie poprzez ograniczenie wydatków i musiała podwyższać podatki, tak i obecny polski rząd musi stosować wszechstronne rozwiązania. Jednak 1-proc. podwyżka VAT w Polsce przyniesie jedynie 5 mld zł rocznie wpływów do budżetu, co stanowi cztery i pół razy mniej od podatków wprowadzonych wówczas w Anglii. W porównaniu z ubytkiem 40 mld zł, wynikającym z obniżek podatków w Polsce w latach 2006–07, jest to suma ośmiokrotnie mniejsza. Co więcej, inaczej niż w przypadku polityki prowadzonej wówczas przez Thatcher, podwyżka ta jest mniejsza niż skutki już zaplanowanych oszczędności wynikających chociażby z wdrożenia tzw. reguły wydatkowej w ciągu następnych trzech lat (2011 r. – 2,8 mld zł, 2012 r. – 5,7 mld zł, 2013 r. – 8,8 mld zł). A przecież nie będą to jedyne oszczędności wprowadzone w tym czasie.

Filozofia średnich kroków

Prawdą jest, że rząd, który podwyższa podatki (choćby bardzo łagodnie), aby zabezpieczyć finanse publiczne, musi równolegle wprowadzać reformy strukturalne ograniczające koszty i usprawniające gospodarkę. Ale takie reformy nie muszą być wprowadzone jednym rewolucyjnym pakietem. Mogą być wdrażane stopniowo, tak jak to robiła Thatcher, np. pięć razy reformując prawo o związkach zawodowych.

Rząd Platformy Obywatelskiej i PSL od początku kadencji wprowadza takie reformy – stopniowo, systematycznie i stanowczo. W grudniu 2008 r. wprowadzenie emerytur pomostowych uzupełniło reformę emerytalną i dzięki temu obniżono ukryty dług publiczny o niebagatelną kwotę 350 mld zł, czyli o 27 proc. PKB! Skutki tej reformy w ciągu następnych kilku lat podwyższą przeciętny efektywny wiek emerytalny o 5 lat. Już dziś dzięki tej reformie następuje wzrost zatrudnienia – pomimo kryzysu.

W tym samym roku odrolnione zostały wszystkie grunty w miastach i zniesiony podatek Religi (co skutkowało obniżką cen polis ubezpieczeniowych od 5 do 10 proc.). Wprowadzono także pakiet na rzecz przedsiębiorczości, w którym nastąpiło: • podwyższenie progu dla pełnej księgowości o połowę (z 800 tys. euro do 1,2 mln euro); • trzykrotne podwyższenie limitu pozwalającego na zwolnienie małego przedsiębiorcy z VAT (z 10 tys. euro do 30 tys. euro – w ciągu dwóch lat); • trzykrotne skrócenie terminu zwrotu VAT, ze 180 dni do 60 dni; • pięciokrotne zmniejszenie minimalnego kapitału zakładowego dla spółek; i – co najważniejsze – wprowadzono zasadę zaufania do podatnika w postępowaniach skarbowych.

W 2009 r. na skutek kryzysu i częstego stosowania weta przez Lecha Kaczyńskiego udało się wprowadzić jedynie dwie istotne reformy strukturalne: nową ustawę o finansach publicznych, która zainicjowała czteroletnie planowanie finansowe i likwiduje gospodarstwa pomocnicze i zakłady budżetowe. Doprowadzi to do ograniczenia zatrudnienia w sektorze publicznym i wymusi outsourcing wielu usług. Wprowadzono też nową formę tzw. okazjonalnego najmu, która ułatwiając eksmisje, zwiększy mobilność młodych Polaków na rynku pracy.

Kupić czas

Jednak już w 2010 r. uchwalono pakiet sześciu ustaw wprowadzający większą konkurencję do nauki polskiej. Lekarzy i prawników objęto wymogiem stosowania kas fiskalnych od przyszłego roku. Na jesieni zostaną przyjęte: tzw. dyscyplinująca reguła wydatkowa ograniczająca realny wzrost wydatków niesztywnych budżetu państwa do 1 proc. rocznie; pakiet ustaw reformujący szkolnictwo wyższe na tych samych zasadach co naukę; drugi pakiet deregulujący działalność gospodarczą. Co więcej, w tym i w przyszłym roku reformom zawetowanym przez Lecha Kaczyńskiego ponownie zostanie nadany bieg ustawodawczy. Dotyczy to służby zdrowia i reformy rent. W planach na 2011 r. jest reforma emerytur mundurowych i uelastycznienie wydatków na wojsko. Wszystkie te reformy będą skutkowały obniżeniem wydatków publicznych i przyspieszeniem wzrostu gospodarczego dopiero po kilku latach. Dlatego, aby kupić ten czas, konieczne jest znaczne przyspieszenie prywatyzacji oraz wprowadzenie ograniczonej w czasie podwyżki VAT.

Są czasy wymagające romantycznych zrywów powstańczych czy też wielkich strukturalnych reform, które jednym cięciem zmieniają ustroje. Są czasy wymagające rozważnych i stopniowych zmian, które zapewnią dalszy rozwój, stabilność i przewidywalność. Gdyby w nieodpowiednim momencie i w nieodpowiednich warunkach rozważne zmiany zastąpił romantyczny zryw reformatorski, populistyczni następcy reformatorskiego rządu mieliby łatwą drogę nie tylko do zmarnowania ich dorobku, ale także dorobku całego dwudziestolecia.

Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Kraj

Przelewy już zatrzymane, prokuratorzy są na tropie. Jak odzyskać pieniądze wyprowadzone przez prawicę?

Maszyna ruszyła. Każdy dzień przynosi nowe doniesienia o skali nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry, ale właśnie ruszyły realne rozliczenia, w finale pozwalające odebrać nienależnie pobrane publiczne pieniądze. Minister sprawiedliwości Adam Bodnar powołał zespół prokuratorów do zbadania wydatków Funduszu Sprawiedliwości.

Violetta Krasnowska
06.02.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną