W czwartek ministerstwo skarbu zapowiedziało, że przyjrzy się sensowności utrzymywania tzw. BIT-ów. Czyli dwustronnych umów o ochronie inwestycji, które są czymś w rodzaju reliktów z początków polskiej transformacji i ewidentnym przejawem nadmiernego uprzywilejowania potężnych korporacji. Bardzo dobrze, że ktoś wreszcie rozważa ich usunięcie. Zwłaszcza że od lat namawia do tego Komisja Europejska.
Umowy w sprawie wspierania i ochrony inwestycji to dzieci zupełnie innych czasów. Polska zawierała je jeszcze za czasów późnej komuny (w 1987 r. z Wielką Brytanią, Belgią i Luksemburgiem, w 1989 r. z Francją) i tuż po przełomie (z większością pozostałych krajów EWG oraz USA i Kanadą). Ich istnienie było zrozumiałe. Ówczesna Polska bardzo potrzebowała kapitału i inwestycji.
Prywatny kapitał przychodzący do znajdującej się jeszcze jedną nogą w bloku wschodnim Polski domagał się dodatkowych gwarancji. Zawierano więc umowy, głoszące, że gdy inwestor uzna, że polski rząd narusza jego interesy, może skorzystać z tzw. procedury ISDS, czyli specjalnego trybunału arbitrażowego.
Mechanizm został użyty przeciw Polsce kilkanaście razy. Najbardziej znany przykład to pozew holenderskiej grupy Eureko skarżącej Warszawę za to, że nie pozwoliła im przejąć kontroli nad PZU. Spór zakończył się ugodą – Polska zapłaciła korporacji 4,77 mld złotych.
Z innych sporów Polska wychodziła obronną ręką. Choć i wówczas musiała ponosić koszty związane z obsługą samej procedury. Istnienie BIT-ów miało jeszcze jeden, dużo bardziej subtelny, ale opisany przez ekonomistów skutek. Polega on na tym, że decydenci polityczni kraju, który ma podpisane BIT-y, wiedzą, że wisi im nad głową perspektywa zaskarżenia w ramach mechanizmu ISDS. Dopasowują więc do tego swoją politykę, nie chcąc nadepnąć na odcisk silnym międzynarodowym korporacjom.
Efektem jest zazwyczaj strukturalne uprzywilejowanie kapitału zagranicznego wobec rodzimych przedsiębiorców. Którzy też mają swoje kanały odwoławcze, ale brak im (zwłaszcza w kraju takim jak Polska) doświadczenia i kapitału potrzebnego do prowadzenia takich sporów.
Dopóki sprawa dotyczyła relacji wielkie korporacje kontra małe półperyferyjne kraje na obrzeżach zachodniego świata, sprawa rzadko się przebijała do powszechnej świadomości. Wkrótce jednak okazało się, że ostrze ISDS może być wymierzone również w rządy krajów bogatych. Przekonała się o tym kilka lat temu Australia, która została pozwana przez koncern tytoniowy Philip Morris za zaostrzenie przepisów antynikotynowych. Wtedy po raz pierwszy opinia publiczna zobaczyła, jak często interes pojedynczej korporacji zderza się z interesem publicznym. I że istnieje realne zagrożenie, że międzynarodowy kapitał będzie de facto kształtował (blokował) prawodawstwo suwerennego demokratycznego kraju.
W Polsce sprzeciw wobec BIT-ów był podnoszony głównie przez organizacje pozarządowe (ostatnio głównie przez lewicowy Instytut Globalnej Odpowiedzialności). Jeszcze za czasów rządu PO-PSL było kilka zapowiedzi rewizji BIT-ów (ostatnio ministerstwo gospodarki obiecywało to w roku 2011). Nic takiego się jednak nie wydarzyło.
Teraz swoje podejście do tematu obiecuje PiS. Co oczywiście natychmiast wzbudziło falę zaniepokojenia, że to może doprowadzić np. do dalszego obniżenia ratingu Polski. Zwłaszcza w obecnym politycznym kontekście (spór o Trybunał Konstytucyjny). Te obawy są jednak przesadzone. Różnica polega bowiem na tym, że tym razem PiS chce zrobić coś, do czego wielokrotnie zachęcała… Komisja Europejska. Twierdząca, że BIT-y pomiędzy członkami wspólnoty tworzą możliwość obchodzenia i prywatyzacji prawa unijnego. Stawiając korporacje w zbyt silnej pozycji wobec rządów.
Ewentualne wypowiedzenie BIT-ów przez rząd PiS będzie miało ciekawe konsekwencje dla negocjowanego w sekrecie od kilku lat układu TTIP (porozumienie o wspieraniu handlu i inwestycji między USA a UE). Umowa dlatego budzi tak wielki opór w wielu krajach zachodnich (organizacje pozarządowe zebrały przeciw niej już grubo ponad 3 mln podpisów), że chce wprowadzić jeden wielki mechanizm ISDS.
Niemcy czy Francuzi boją się, ze to może posłużyć amerykańskim (i nie tylko) koncernom do wpływania na ich legislację. Boją się takich przygód jak ta Australii z Philipem Morrisem. Ciekawe, jak w kontekście wypowiadania BIT-ów wobec całego TTIP zachowa się rząd PiS. Bo dotychczasowe sygnały płynące z obozu władzy są sprzeczne i niejednoznaczne. Rozciągają się od krytyki po sugestię, że TTIP trzeba podpisać ze względów geopolitycznych.