Pytania o zagrożenie faszyzmem i rasizmem w Polsce powracają w ostatnich tygodniach, nasilone m. in. przez powtarzające się incydenty agresji wymierzonej w cudzoziemców mieszkających na Podlasiu. W czasie niedawnej wizyty w tym regionie premier Donald Tusk zapowiedział zdecydowaną akcję przeciwko skrajnej prawicy. Co jednak miałoby to oznaczać? Jakie działania, poza akcjami policji, mogą sprzyjać obniżeniu poparcia i popularności ksenofobicznych postaw i zachowań?
Badania psychologii społecznej wskazują, że jednym z najskuteczniejszych sposobów walki z uprzedzeniami i dyskryminacją jest kontakt międzygrupowy, czyli bezpośrednie interakcje członków zwaśnionych grup. Na ogół prowadzą one do ukształtowania bardziej przychylnych wzajemnych opinii oraz większej otwartości. W przypadku kraju takiego jak Polska, w którym cudzoziemcy i mniejszości narodowe stanowią zaledwie niewielki ułamek społeczeństwa, okazji do kontaktu jest jednak niewiele, co sprzyja narastaniu i utrzymywaniu się ksenofobii.
Interesującym sposobem obejścia tego kłopotu jest edukacyjny program Szkoła Dialogu prowadzony od 2008 r. przez Fundację Forum Dialogu Między Narodami. W ramach programu uczniowie gimnazjów i liceów mieszkający w miejscowościach, które przed wojną były zamieszkiwane przez znaczącą mniejszość żydowską (wiele z nich znajduje się właśnie we wschodniej Polsce) biorą udział w serii czterech warsztatów. Podczas nich poznają żydowską kulturę i historię, uczą się wiele o przeszłości własnej miejscowości i regionu. Odkrywają, że wiele obiektów, które mijają na co dzień, i które nie mają dla nich specjalnego znaczenia, było kiedyś własnością społeczności żydowskiej i stanowiło ważny element żydowskiego życia. Młodzi ludzie mają także okazję skonfrontować swoje opinie o Żydach, często przejęte bezrefleksyjnie od starszego pokolenia, z rzetelną wiedzą prezentowaną przez specjalnie przeszkolonych trenerów. Bezpieczna przestrzeń, pozwalająca zadać każde, nawet bardzo trudne pytanie, sprzyja rozwiewaniu niepewności i walce z niewiedzą i ignorancją. Kluczowym elementem warsztatów jest samodzielne przygotowanie oraz przeprowadzenie wycieczki śladami dawnych mieszkańców i w ten sposób zaprezentowanie nowo zdobytej wiedzy kolegom i rodzinie.
Przeprowadzona niedawno ewaluacja Szkoły Dialogu, w której wzięło udział 427 uczestników, wykazała, że uczniowie, którzy wzięli w niej udział, stali się bardziej otwarci w stosunku do Żydów i bardziej pozytywnie do nich nastawieni. Poprawiło się również ich nastawienie do Romów, którzy co prawda nie byli głównym tematem zajęć, ale problematyka antyromskich uprzedzeń była poruszana podczas jednego z ćwiczeń, dotyczącego znaczenia wielokulturowości. Ponadto młodzież biorąca udział w warsztatach wzmocniła swoją emocjonalną więź z miejscem zamieszkania i gotowość angażowania się w sprawy lokalnej społeczności, co może stanowić sygnał budowania kapitału społecznego. Okazuje się więc, że dostarczenie młodym ludziom ciekawej i rzetelnej wiedzy w atrakcyjnej i angażującej formie przyczyniło się do istotnego zwiększenia ich tolerancji wobec grup, które są tradycyjnie negatywnie postrzegane w polskim społeczeństwie.
Tego typu interwencje powinny stać się inspiracją dla polskiego rządu, próbującego interweniować w sprawie skrajnej prawicy na Podlasiu. Pokazują bowiem, że obok penalizacji, która w przypadku rasistowskiej agresji jest nieuchronna, istnieją także inne, mniej drastyczne, a również wysoce skuteczne środki ograniczania społecznego poparcia dla ksenofobicznych ideologii.