Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Społeczeństwo

Omotani w sieci

Coraz więcej samobójstw wśród nastolatków

Młodzież często spotyka w sieci osoby, które chcą rozmawiać o myślach samobójczych i deklarują takie zamiary. Młodzież często spotyka w sieci osoby, które chcą rozmawiać o myślach samobójczych i deklarują takie zamiary. stock.sokolov.com.ua / PantherMedia
Rośnie liczba młodocianych ofiar internetu. Zmanipulowane, często gotowe są nawet targnąć się na życie.
Młodocianych ofiar samobójstw przybywa, obniża się też wiek dzieci targających się na życie.Igor Morski/Polityka Młodocianych ofiar samobójstw przybywa, obniża się też wiek dzieci targających się na życie.
Lucyna KicińskaPiotr Bławicki/DDTVN/EAST NEWS Lucyna Kicińska

Godz. 21:49. Wiadomość od Marty do Kasi. „Mam plan, wiem, że się uda. I będziesz wolna. Nie pozwolę cię dłużej krzywdzić. Już niedługo się spotkamy”. Nie spotkały się jednak tego zimowego dnia. Po raz pierwszy zobaczyły się na sali sądowej w Warszawie. Za namawianie do samobójstwa i namawianie do posiadania narkotyków Marta została skazana na pół roku pozbawienia wolności w zawieszeniu i nadzór kuratora.

W materiale dowodowym zachowała się treść ponad tysiąca esemesów wysłanych w ciągu miesiąca. Najwięcej jednak było rozmów na portalu społecznościowym, gdzie się poznały. Pisała zwykle Marta, 21-latka. Odpisywała 17-letnia Kasia. Rozmawiały o problemach. Kasia dowiedziała się od nowej wirtualnej znajomej o lekarstwach na kaszel – trzeba tylko popić alkoholem. Marta dopytywała, czy Kasia wzięła, ile i jak się czuje.

Kasia ponad 10 lat spędziła za granicą. Nie chciała wracać. Po powrocie nie chciała chodzić do szkoły. Wciąż mówiła po francusku. – Była bardzo cicha, spokojna, skryta, ale też zagubiona. Brakowało jej ojca, który niby był, ale tak naprawdę nigdy go nie było. Z zagranicy przyjechała z mamą, ale nie dopuszczała jej do siebie – opowiada kuzynka. – Mama widziała, że z córką dzieje się coś niepokojącego. Chciała załatwić psychologa, jakąś pomoc ze strony szkoły, ale Kasia nie chciała z nikim rozmawiać.

Pierwsza myśl o wspólnym samobójstwie pojawia się dość szybko. Marta ma plan, jak to zrobić. – Poza nią nie miałam nikogo bliskiego – zeznała później Kasia. – Mówiła, że daję jej siłę, że jestem jej bratnią duszą. Zanim ją poznałam, nie myślałam o samobójstwie, tylko byłam smutna.

O jedno kliknięcie

Młodzież często spotyka w sieci osoby, które chcą rozmawiać o myślach samobójczych i deklarują takie zamiary. Młodzi ufają anonimowym osobom z sieci tak, jak się ufa przyjaciołom, bo właśnie ich tam szukają. Z badań przeprowadzonych w 2014 r. przez akademię NASK, Rzecznika Praw Dziecka oraz Wyższą Szkołę Nauk Społecznych Pedagogium wynika, że ponad 86 proc. młodzieży korzysta z internetu codziennie, w tym ok. 43 proc. pozostaje online cały czas. Dwa lata później w podobnych badaniach 80 proc. osób zadeklarowało, że codziennie korzysta z portali społecznościowych. Niemal 95 proc. ma konto przynajmniej na jednym. Prawie jedna piąta przyznaje, że osoby poznane w sieci mają wpływ na ich stosunek do istotnych kwestii życiowych. „Osoby poznane wyłącznie w świecie wirtualnym mają coraz większy bezpośredni wpływ na młode osoby w kreowaniu stosunku do istotnych kwestii (18,5 proc.), a nawet determinują zmiany poglądów (7,9 proc.). Rodzi to pytanie, czy jest to zjawisko marginalne, czy też zwiastun trwałej zmiany” – piszą autorzy raportu z 2016 r.

Marta Witkowska z zajmującej się edukacją cyfrową NASK zwraca uwagę na dostępność w sieci informacji propagujących drastyczne diety i samookaleczenia. Ich źródła to: blogi pokazujące fascynację samookaleczeniami, pamiętniki z okresu hospitalizacji, tutoriale na YouTube, gdzie wystarczy wpisać odpowiednią frazę, a pojawią się metody, narzędzia, sposoby opatrywania ran, poradniki, jak ukrywać blizny, treści podżegające do samobójstwa, grupy planujące wspólne samobójstwa. Te strony są wygaszane, ale błyskawicznie pojawiają się nowe. Jesteśmy od tego wszystkiego absolutnie o jedno kliknięcie.

Tyle że dzieci jeszcze bliżej niż dorośli. Pokolenie rodziców jest w sieci na prawach cyfrowych imigrantów. Ich dzieci są tubylcami. Imigranci mówią: real i sieć, dla tubylców to wszystko jeden świat, a to, co w realu, ma wpływ na to, co dzieje się z nimi w internecie i odwrotnie. – Możemy zejść piętro niżej i zastanowić się, jakie potrzeby zaspokaja młodzież podejmująca w sieci ryzykowne zachowania. Ciekawość? Przynależność do grupy? Naśladownictwo i szpan? – pyta Robert Rejniak, terapeuta uzależnień, kierownik Poradni Profilaktyki i Pomocy Rodzinie PTZN. Dla młodzieży gimnazjalnej akceptacja rówieśników jest ważna jak nigdy wcześniej ani nigdy później. Ci, którzy trafiają do gabinetów psychologów, ujawniają zwykle problemy z poczuciem wartości i samooceny. Takie osoby łatwo wtedy zawirusować różnymi sygnałami. W grupie ryzyka jest każdy nastolatek. Co dziesiąty burzliwie przechodzi okres dojrzewania, w sieci szuka wsparcia, braterstwa w buncie, potwierdzenia, że świat jest zły i okrutny. Aż co piąty się samookalecza. Myśli samobójcze ma co trzeci.

Co więcej, niektóre nastolatki nie uświadamiają sobie w pełni faktu, że samobójstwo jest nieodwracalne. Płaty przedczołowe, odpowiedzialne za przewidywanie konsekwencji działań, rozwijają się aż do 19.–20. roku życia.

Młodzi bez tożsamości

W dodatku czasem nawet krytyczne myślenie może nie wystarczyć. Prof. Agnieszka Gmitrowicz, kierująca Kliniką Psychiatrii Młodzieżowej na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi, była zaskoczona, gdy trafiła do niej pacjentka, która wcześniej nie miała w ogóle intencji samobójczych. Chciała sobie tylko udowodnić, że nie da się wciągnąć w grę, a raczej cyberprzestępstwo, zwane Błękitnym Wielorybem. W tamtym czasie było o owej niby-grze bardzo głośno.

Zaczęło się od ciekawości. Dziewczyna była pewna, że osoba, której w ogóle nie zna, która nic o niej nie wie, nie będzie w stanie tak podziałać na jej psychikę, żeby w 50 dni nakłonić ją do samobójstwa. I chciała udowodnić sobie, że nie ulegnie. Założyła konto, dołączyła do grupy. Wkrótce ktoś się odezwał. Najpierw były pytania o jej problemy. Opiekun tłumaczył, że dzięki temu będzie mógł ją lepiej zrozumieć. Już pierwsze zadanie okazało się trudne – bo będzie bolało, bo rodzice zobaczą. Opiekun napisał, że tym razem cięcia mogą być delikatne. Potem wielokrotnie dopasowywał skalę zadania do możliwości dziewczynki. Dziesiątego dnia o jej grze dowiedziała się bliska koleżanka. Dzięki jej reakcji dziewczyna trafiła pod opiekę specjalistów. Mimo że od początku wiedziała, że jest manipulowana i nigdy nie chciała się zabić, to w trakcie gry czuła, że rośnie władza, jaką ma nad nią rzekomy opiekun. W pewnym momencie gra stała się silniejsza od niej. Do tego doszedł strach, że opiekun ujawni tajemnice, z których się zwierzyła. – Młodzież w tym wieku nie ma jeszcze dojrzałej tożsamości, z reguły nie ma w pełni rozwiniętych, skutecznych mechanizmów radzenia sobie z problemami – wyjaśnia prof. Gmitrowicz. – Łatwo nią manipulować. Ci młodzi ludzie mogą mieć wgląd na poziomie poznawczym, być krytyczni, ale emocjonalnie są bardzo zależni od opinii, od pewnych nakazów.

O dwa kroki dalej poszła Wiktoria. Chciała zobaczyć, czy faktycznie niby-gra jest taka wciągająca. W pewnym momencie zdała sobie sprawę, że dojście do końca stało się najważniejsze, że zrobi wszystko dla opiekuna. Wycofała się, gdy uświadomiła sobie, że nic z tej gry nie ma, tylko wspomnienia i blizny. – Podejrzewam, że te zadania zostały skonstruowane przez kogoś, kto posiada podstawy wiedzy psychologicznej – mówi dr hab. Maciej Pilecki, kierownik Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Collegium Medicum UJ. W grę wpisany jest schemat budowania relacji, tworzenia zależności od osoby. Przekracza się kolejne bariery, przechodzi na kolejne poziomy, aż do tego ostatecznego, którym jest śmierć. Zaangażowanie powoduje, że trudno się wycofać. – Często wśród naszych pacjentów niewiele jest bliskich, intensywnych relacji. Jeżeli ktoś stwarza ich iluzję, może być to bardzo niebezpieczne – mówi dr Pilecki.

Wieloryb się rozpłynął, w sieci pojawiły się nowe „gry”, „stowarzyszenia”, „tajne pokoje”.

Idzie fala

Co roku ponad setka 13–18-latków popełnia samobójstwo, ponad 400 podejmuje taką próbę (wśród młodszych, 7–12-letnich, kilkanaścioro próbuje się zabić, kilkoro w ten sposób umiera). Według najnowszych danych właśnie samobójstwa są pierwszą przyczyną zgonów wśród osób w wieku 14–19 lat. Zgony z innych przyczyn tej grupy wiekowej są w Polsce coraz rzadsze, liczba samobójców rośnie. Tylko w szpitalu uniwersyteckim w Krakowie w jednym miesiącu tego roku przeprowadzono kilkadziesiąt konsultacji ostrodyżurowych dotyczących młodzieży po próbach samobójczych bądź zachowaniach agresywnych. Wzrostową tendencję zaburzeń psychicznych wśród dzieci i młodzieży widać też w innych placówkach. Nie ma dnia, żeby młody pacjent po samouszkodzeniu nie zjawiał się na Oddziale Klinicznym Psychiatrii i Psychoterapii Wieku Rozwojowego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. W Łodzi kiedyś mieli głównie pacjentów lękowych, chorych na schizofrenię, a dziś – dzieciaki z groźbami samobójczymi, zaburzeniami odżywiania, po dopalaczach.

Do tego dochodzi dostępność substancji psychoaktywnych, które z jednej strony powodują pojawianie się psychoz sprzyjających próbom samobójczym, z drugiej wpływają na utratę poczucia własnej wartości, spadek motywacji do pracy, nauki. Eksperymenty z takimi substancjami podejmują coraz młodsze dzieci. Dochodzi sytuacja rodzinna. Z badań przeprowadzonych m.in. w Nowej Zelandii wynika wprost, że jednym z najważniejszych czynników ryzyka są problemy rodzinne. Porównano grupę dzieci z rodzin najlepiej funkcjonujących i tych najgorzej. Ryzyko wystąpienia różnego rodzaju problemów psychicznych i uzależnień w grupie najgorzej funkcjonującej było stukrotnie większe niż w grupie bezpiecznej.

Z badań Güntera Rathnera, który analizował wzrost częstości występowania zaburzeń odżywiania w różnych krajach na świecie, wynika z kolei, że kraje byłego bloku wschodniego to bardzo ryzykowne miejsca do dorastania. Konfrontowały się one z bardzo gwałtownym przejściem do fazy wczesnego kapitalizmu i jednocześnie zderzały się z globalizującym się i modernizującym światem. Częstsze rozwody, samotne rodzicielstwo, eurosieroctwo, kryzys wartości i opiekuńczej roli państwa – również i to wszystko wpływa na niestabilność psychiczną młodych ludzi.

W efekcie młodocianych ofiar samobójstw przybywa, obniża się też wiek dzieci targających się na życie. – Często, kiedy trafia do nas nastolatek po próbie samobójczej, widzimy, że pewne działania powinny zaczynać się nie dni czy miesiące, ale lata wcześniej – dodaje dr Pilecki. – Czasem już w okresie ciąży, kiedy adekwatną pomoc otrzymać powinna przyszła matka. Tak aby stworzyć szansę na zbudowanie prawidłowej więzi z dzieckiem.

System wsparcia powinien funkcjonować na każdym poziomie edukacji, od żłobka poczynając, ale brakuje środków. Prowadzi się wiele akcji, które jednak dotyczą dzielnicy czy szkoły. Nie jest to systematyczny, finansowany przez państwo system wsparcia. Dziś młodociani samobójcy przeciekają więc przez państwowe instytucje jak przez sito. Kasia, która zeznawała w Warszawie na sprawie wytoczonej Marcie, niedługo po rozprawie skutecznie targnęła się na życie.

***

Reguła „wiele razy tak”

Rozmowa z Lucyną Kicińską z fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, koordynatorką Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111, o tym, dlaczego dzieci popełniają samobójstwa i jak je przed tym chronić.

Agata Listoś: – Jak to możliwe, że po miesiącu znajomości internetowej ktoś decyduje się popełnić samobójstwo z osobą, którą zna tylko z sieci?
Lucyna Kicińska: – Ktoś, kto ma umiejętności radzenia sobie z problemami, pozytywnie zbudowane relacje z rówieśnikami, rodzicami, raczej nie da się namówić na samobójstwo. Jednak jeśli dziecko czas spędza zatopione w komórce, rozmawiając tylko z jedną osobą, to są sygnały ostrzegawcze, na które trzeba zareagować. Większość z nas nie reaguje. To już wręcz społeczna niechęć do dostrzegania problemu, dlatego że jest tak ogromny i obezwładniający. Mimo że odebraliśmy już milion połączeń od dzieci, że było prawie 10 mln prób połączeń, cały czas uważa się, że dzieci w Polsce są szczęśliwe.

Dlaczego młodzi ludzie dają się wciągać w takie gry w samobójstwo?
Ten sposób zlecania zadań i wykonywania ich wykorzystuje mechanizm psychologiczny zaangażowania i konsekwencji. Z natury mamy tak, że jak się na coś godzimy, jak np. w rozmowie z telemarketerami, którzy wykorzystują regułę „wiele razy tak”, to trudno się wycofać, zwłaszcza jeśli już tyle zadań się wykonało. Każdy kolejny krok miał ośmielać do zachowań autoagresywnych, izolować dziecko od otoczenia, coraz bardziej skupiać na relacji z opiekunem i spełnieniu jego oczekiwań. Ta chęć jest silna zwłaszcza u tych osób, które nie mają dobrze ukształtowanych więzi z rodzicami i rówieśnikami. I tutaj coś osiągają. Im więcej się uda, tym bardziej nie chcę ponieść porażki. Tak działa mechanizm wpływu społecznego. Jeśli dziecko dojdzie odpowiednio daleko, to już będzie w takim stanie, że zrobi wszystko. W dodatku zlecane w tych grach zadania są zwykle bardzo silnie deprymujące sensorycznie. O czym mowa, wie każdy, kto nie spał przez 48 godzin. Są dehumanizujące: nieodzywanie się do nikogo przez cały dzień, brak jedzenia, samookaleczenia. Dzieciaki niby mogą stwierdzić w którymś momencie, że rezygnują, natomiast ten mechanizm gry jest tak skonstruowany, żeby tę granicę przesuwać. W Polsce bardzo dużo dzieci się samookalecza – nie dlatego, że wybuchła afera z niebezpieczną grą, tylko po prostu dlatego, że mają problemy. Zajmijmy się tymi problemami, nim dziecko targnie się na życie.

Kiedy dzieci się samookaleczają?
Wtedy, gdy gromadzą bardzo silne napięcie związane z jakimś problemem, z którym nie potrafią sobie poradzić. Dzieciaki mówią, że zabijają jeden ból drugim bólem. Najpierw jest bardzo silny smutek, depresja, poczucie zranienia, skrzywdzenia bądź chęć ukarania siebie – i te emocje gromadzą się jak w balonie. W wyniku samookaleczania wydzielają się endorfiny, przez chwilę jest stan euforii w mózgu, przez co jest poczucie ulgi. Jeszcze nie czuć bólu, za to emocje zostają uwolnione. Ale proces biochemii mózgu szybko mija, a problem zostaje.

Jakie problemy mogą powodować takie zachowania?
Czasem jest to taka błahostka, że aż trudno uwierzyć. Np. dziewczynka jest nieśmiała, nie ma żadnej przyjaciółki, poszła do gimnazjum i nie nawiązała żadnej relacji z rówieśnikami. Mamy wiele dzieci, które się samookaleczają po niesprawiedliwym potraktowaniu w szkole. Rodzice o nich wiedzą, ale mówią, że szkoła jest szkołą i trzeba się przyzwyczaić. Jeśli dziecko mówi, że je biją, terroryzują koledzy rówieśnicy, a rodzic mówi: przyzwyczajaj się albo się odgryź, to dzieci najczęściej idą właśnie w samookaleczenia. Wielu tragicznym w skutkach historiom można było zapobiec, budując relację i dając dziecku poczucie bezpieczeństwa. Nie tylko wiedząc, co się u dziecka dzieje, ale też działając. Jeśli dziecko otwiera się i prosi o pomoc, trzeba pomóc.

Statystyki telefonu 116 111 pokazują, że jest też pewna zależność dotycząca samookaleczania: każde dziecko, które zgłaszało molestowanie seksualne, zgłaszało również samookaleczenia. W jednym z badań amerykańskich wykazano też, że dziecko podejmie zachowania autoagresywne, jeśli są problemy w rodzinie i separacja z ojcem, w tym brak ojca lub ojciec nieobecny emocjonalnie i psychologicznie. Nieobecność matki była mniej istotnym czynnikiem. To też znamienity przykład w kontekście eurosieroctwa, o którym niewiele się mówi.

Dlaczego te okaleczenia się powtarzają?
Wystarczy, że nawarstwią się jakieś emocje. Co więcej, czas między samookaleczeniami zwykle staje się coraz krótszy. Dzieci, które do nas dzwonią, mówią, że czasem jest to już stan takiego permanentnego napięcia i nieważne, co się wydarzy, wystarczy, że ktoś źle spojrzy i dziecko znów musi się samookaleczyć. Trzeba pamiętać, że samookaleczenia są uzależniające. Czasem, kiedy prowadzimy interwencje szkolne, to okazuje się, że psychologowie szkolni o tym nie wiedzą.

Kto weryfikuje kompetencje tych szkolnych pedagogów i psychologów?
Nikt, wystarczy skończyć psychologię. Kompetencje mógłby sprawdzić drugi psycholog, ale najczęściej to dyrektor szkoły zatrudnia taką osobę. Bardzo często pedagodzy i psycholodzy szkolni nie zajmują się dziećmi w szkołach, tylko przyznawaniem zasiłków, wyprawki szkolnej, wypełnianiem dokumentacji, i często nie mają czasu, żeby z tymi dziećmi rozmawiać.

Są rodzice, którzy mówią: moje dziecko tego już nie robi, bo ja je ciągle sprawdzam.
Jeśli zamiast zająć się problemem i pójść do specjalisty, rodzic będzie pilnował, żeby się dziecko nie cięło, to się nie skończy dobrze.

Polityka 29.2017 (3119) z dnia 18.07.2017; Społeczeństwo; s. 37
Oryginalny tytuł tekstu: "Omotani w sieci"
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Ja My Oni

Jak dotować dorosłe dzieci? Pięć przykazań

Pięć przykazań dla rodziców, którzy chcą i mogą wesprzeć dorosłe dzieci (i dla dzieci, które wsparcie przyjmują).

Anna Dąbrowska
03.02.2015
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną