Artykuł w wersji audio
JOANNA PODGÓRSKA: – Pana książka „Kroniki opętanej” wzorowana jest na prawdziwej historii?
ARTUR NOWAK: – Historia opowiedziana w „Kronikach” jest udramatyzowana, ale jej kanwą są prawdziwe zdarzenia. Między innymi relacja Ireny poddanej drakońskim egzorcyzmom, którą przytoczyliśmy z żoną w reportażu „Żeby nie było zgorszenia. Ofiary mają głos” poświęconym ofiarom pedofilii w Kościele. Stale powtarzają się te same motywy. Młoda osoba, u której egzorcysta „zdiagnozuje” opętanie, jest zupełnie bezbronna, postawiona przeciwko całemu swojemu otoczeniu. Cokolwiek zrobi, jakkolwiek się buntuje, traktowana jest jako osoba ubezwłasnowolniona przez szatana. To piętno jest też ukazane w „Kronikach”. Gdy bohaterka mówi o swoich krzywdach, najbliżsi tłumaczą, że to głos szatana – ojca kłamstwa. Tę drogę krzyżową funduje ofierze rodzina. Zamiast wezwać lekarza, ludzie mocno związani z Kościołem wzywają egzorcystę.
Metody stosowane przez egzorcystów też pan udramatyzował?
Nie. Irena miała złamany nos, wybity bark. Wpychano jej krzyż do gardła, zatykano nos i wlewano do ust święconą wodę. Nazwijmy rzecz po imieniu – znęcano się nad nią. Takie są fakty, sam bym tego nie wymyślił. Gdy słuchaliśmy z żoną jej historii, płakaliśmy. To niewyobrażalne, co ta dziewczyna przeżyła. Zupełnie osamotniona spotkała się z czystym złem, które pochodzi w dodatku z Kościoła. Była wtedy nastolatką, licealistką. Do dziś, gdy widzi księdza przypominającego sylwetką któregoś z oprawców, wpada w panikę i ucieka. Jest pod stałą opieką psychologa.
Kiedyś wydawało się, że egzorcyzmy to jakiś średniowieczny relikt.
W Polsce grunt dla egzorcyzmów jest bardzo podatny. Paradoksalnie – to efekt sekularyzacji. Jesteśmy przyzwyczajeni do czarno-białej rzeczywistości, w której wszystko jest uporządkowane. Prof. Tischner mówił o spuściźnie komunizmu, która w nas pozostała w postaci homo sovieticus. Gdy przyjrzeć się elementom składowym człowieka sowieckiego, to one są tożsame z tym, co ja nazywam człowiekiem skatechizowanym. To są cechy charakterystyczne dla społeczeństwa pogubionego po 1989 r., które nie radzi sobie z nową rzeczywistością.
Opis mentalności postsowieckiej według Tischnera koresponduje z umysłowością osoby, która żyje w tradycjonalistycznym nurcie katolicyzmu. To ucieczka od wolności i odpowiedzialności; koniunkturalizm i oportunizm, stagnacja; agresja wobec inności, czyli mniejszości seksualnych, etnicznych, ludzi o odmiennych poglądach; brak samodzielnego myślenia – liczy się to, co powie ksiądz. W wymiarze politycznym jest to uległość wobec silnej jednostki. Te przymioty opisuję w „Kronikach”, pokazując bliskich bohaterki. Oni żyją mitem przeszłości. Nasz katolicyzm afirmuje też cierpiętnictwo i posłuszeństwo. Bohaterka „Kronik” w pewnym momencie mówi o swoim cierpieniu: „Kiedy czuję ten ból, chełpię się nim. Niebieski Ojciec ma radość z mojego cierpienia. Kto wie, może wesoło pogwizduje pod nosem, obserwując, jak wiję się czasem z bólu”.
Mamy do czynienia z magicznym myśleniem: słabości, choroby i nieszczęścia to robota złego ducha, a więc idę do egzorcysty, by się z nich wyzwolić. Po przełomie w 1989 r. człowiek skatechizowany dostał jasny przekaz: wolność jest zagrożeniem, a zza Odry nadciąga do Polski cywilizacja śmierci. Zepsucie, dekadencja i hedonizm – to hasła, które okazały się dla Kościoła przydatne, by dalej koegzystować z władzą, która ma sanować złowrogie wpływy. Polscy biskupi doskonale się w tym odnaleźli. Eksponują grzech zamiast Boga. Od lat robią wszystko, by nie narazić się władzy, która nagradza Kościół za „niewtrącanie się” na przykład w dewastację instytucji państwa prawa, a ostatnio w protesty matek niepełnosprawnych dzieci.
Proszę zwrócić uwagę, że od czasów zaborów do 1989 r. polski Kościół doskonale wykształcił religijność koegzystującą z panującym uciskiem. Zjednoczony w swojej masie z Kościołem naród przedstawiany był jako twór wybrany przez Boga, który cierpi, ale odniesie zwycięstwo. To oczywiście pewien skrót myślowy, niemniej jednak zniewolenie było ważną determinantą polskiej religijności. Dziś ten naród ma rechrystianizować Europę i walczyć z diabłem. A więc niewiele się zmieniło. Ciągle jest wróg i martyrologia.
Czy egzorcyści mają jakiekolwiek przygotowanie psychologiczne?
Według dokumentów kościelnych, do których dotarłem, egzorcystą ma być pobożny kapłan. Spotkałem się z przypadkiem egzorcyzmowanej dziewczyny, z którą taki pobożny kapłan spał, a w przerwach między wypędzaniem diabła komentował z innymi egzorcystami, że ma „fajne cycki i niezłą dupę”.
By zostać egzorcystą, trzeba przejść roczną aplikację u innego egzorcysty i mieć ogólne pojęcie o zaburzeniach psychicznych. Teoretycznie ksiądz powinien konsultować się z psychologiem czy psychiatrą, ale ich opinie nie są wiążące. Ostatecznym arbitrem, który stwierdza opętanie, jest egzorcysta. Znam przypadki, przy których nie było żadnego lekarza. Od razu wzywano księdza.
Nie mam nic przeciwko temu, że ludzie w trudnym dla siebie, zmieniającym się świecie szukają jakiegoś antidotum. Czasami egzorcyzmy mogą zadziałać jak efekt placebo. Ale to są także doskonałe warunki do nadużyć i manipulacji. Co gorsza egzorcyści czasem stawiają się w kontrze do psychologii. Ostatnio miesięcznik „Egzorcysta” reklamuje książkę „Niebezpieczna psychologia”. W zapowiedzi czytamy o pionierach psychologii: „Wszyscy byli ateistami i na ogół wywodzili się z rodzin protestanckich lub żydowskich. Byli rewolucjonistami, którzy za cel stawiali sobie walkę z religią, Kościołem oraz tradycyjną moralnością”. Nie wiadomo, śmiać się czy płakać.
Psychiatra prof. Jerzy Aleksandrowicz porównał egzorcyzmy do gaszenia pożaru benzyną.
Znam przypadek osoby molestowanej przez księdza, która została potem wysłana na egzorcyzmy. Miały jej pomóc dojść do siebie po traumie. To się skończyło samobójstwem. Często osoby poddawane takim praktykom są wiązane za ręce i nogi w specjalnych łóżkach, przypominających scenografię do filmów sadomaso. Egzorcyści wcale nie kryją się z tym, że nierzadko używają przemocy. Mamy XXI w., wedle standardów szpitali psychiatrycznych, aby kogoś związać pasami bezpieczeństwa, potrzebna jest zgoda ordynatora, a tu odbywa się to poza jakąkolwiek kontrolą. Dokumenty kościelne mówią, że egzorcyzmy powinny się odbywać bez świadków, w miejscach ustronnych. A to, co się tam czasem dzieje, można określić jako tortury. I to się dzieje na masową skalę.
Jaką?
Według danych sprzed kilku miesięcy w Polsce działa 150 egzorcystów, ale co chwila pojawiają się informacje o dekretach biskupów, którzy powołują kolejnych. Jeśli chodzi o to, ile osób zostało poddanych egzorcyzmom, to przychylam się do opinii Konrada Szołajskiego, autora dokumentu na ten temat, że to może być nawet kilkadziesiąt tysięcy osób.
Kto najczęściej poddawany jest egzorcyzmom?
Młode kobiety. Osiem na dziesięć egzorcyzmowanych osób to dziewczyny, często nastoletnie.
Na stosach inkwizycji także przeważały kobiety. Skąd to się bierze?
Katolicyzm to struktura patriarchalna. Bóg jest ojcem, mężczyzną. Kobiety są wykluczone z pewnych funkcji i obszarów życia Kościoła. Pozycja kobiety w Kościele jest niepomiernie niższa. Można to też tłumaczyć archetypami. Kobieta nosi w sobie piętno winy. Adam był ofiarą Ewy – kusicielki.
Lęk przed kobiecą seksualnością?
Może w ogóle kościelna fobia związana z seksualnością. Na podstawie relacji, które poznałem, można przypuszczać, że w egzorcyzmach są jakieś elementy satysfakcji seksualnej, związanej z ujarzmieniem demona. Jednej z dziewczyn pocierano miejsca intymne, tłumacząc, że diabeł boi się konsekrowanych rąk. Do tego dochodzi satysfakcja związana z zadawaniem bólu. I to nie dzieje się jednorazowo. To szereg „seansów” trwających po kilka godzin, podczas których te dziewczyny leżą przywiązane, zakrwawione, zasikane. Egzorcysta sprawuje nad nimi władzę absolutną.
Czy jeśli chodzi o popularność egzorcyzmów, Polska na tle Europy jest wyjątkowa?
Polska i Włochy to kraje, które wiodą prym. Jeśli chodzi o wzrost liczby egzorcystów, bijemy rekordy. W ciągu kilkunastu lat to wzrost 10-krotny. Wszystko rozgrywa się pod hasłem walki duchowej, bo otwarcie granic przysporzyło Kościołowi wrogów. To generuje popularność egzorcyzmów. W każdej parafii znajdziemy ogłoszenia o mszy o uwolnienie, organizuje się spotkania, na których ludzie dają świadectwo, jak egzorcyzmy im pomogły. Egzorcyści stali się kościelnymi celebrytami. Wydają książki, prowadzą blogi, organizują wycieczki dla wiernych. Na przykościelnych straganach można kupić egzorcyzmowane sole i wody.
Pozycjonowanie wroga jako demona doskonale się sprzedaje. Polacy mają w genach przecież walkę, potrzebują przeciwnika. To tworzy tożsamość grupy zamkniętej w oblężonej twierdzy i zagrożonej. Kościół boi się inności i otwartości. Boi się zaangażowania ludzi w samorealizację, duchowość, nawet w muzykę, o której czasem mówi się, że jest diabelska. Książki bywają zresztą też diabelskie.
Ostatnio podejrzane są nawet kucyki Pony.
Przed pierwszą komunią córki chodziłem na nauki dla rodziców. Siostra pokazywała nam slajdy z kucykami Pony, jednorożcami, Harrym Potterem i tłumaczyła, że dzieci absolutnie nie powinny mieć z tym kontaktu, bo to rzeczy diabelskie. Człowiek skatechizowany boi się eksploracji. Na inność reaguje agresją. Perfidnym wytłumaczeniem tej odrębności jest opętanie. Według retoryki egzorcystów opętaniem może być na przykład wegetarianizm. Słynny egzorcysta ks. Olszewski chwalił się, że w takich przypadkach zmuszał opętaną osobę do jedzenia salcesonu. Egzorcyści wypędzają demony intelektualizmu, homoseksualizmu; widzą demony w każdej inności.
Gdy po 1989 r. bańka pękła i świat się otworzył, okazało się, że nie wszyscy jesteśmy tacy sami. Myślę, że także stąd bierze się zapotrzebowanie na egzorcyzmy. Kościołowi zaczęło się wszystko rozjeżdżać, jest skupiony na zarządzaniu kryzysem. Starszych biskupów i księży cechuje swego rodzaju narcyzm, bo wyrastali w aureoli walki o niepodległość. Byli enklawą wolnego słowa, traktowano ich wyjątkowo, całowano po rękach. A tu nagle im się to odbiera, słyszą: jesteś takim samym człowiekiem jak ja. Ktoś im zagląda do portfeli.
Czy historia Ireny zakończy się w sądzie?
Mam taką nadzieję.
To pierwsza taka sprawa?
Nie. Ale takie sprawy z założenia są niezwykle trudne. Mamy do czynienia z pokrzywdzonym, osobą zaburzoną, nieletnią, nieporadną. W ręce egzorcystów wepchnęli ją rodzice, nie ma świadków. Niezbędna jest obecność psychologa, który oceni relacje ofiary. Sprawcy zawsze będą się tłumaczyć, że jako zaburzona jest niewiarygodna. W przypadku zwykłego znęcania nie ma podtekstu religijnego, a w egzorcyzmie zawsze jest. W uczestnikach postępowania, prokuratorach czy sędziach może budzić to obawę, czy należy występować przeciwko obrzędom religijnym. Czy to nie zostanie odebrane jako walka z Kościołem. Niemcy sobie z tym poradzili.
Tak, ale tam w latach 70. głośny był przypadek Anneliese Michel, która zmarła po egzorcyzmach, co wywołało publiczną debatę na ten temat. Co ciekawe żaden z niemieckich biskupów nie bronił egzorcyzmów.
Cały episkopat powiedział: dość, a w niemieckich sądach zapadały w takich sprawach wyroki skazujące. U nas mamy przypadki samobójstw związanych z egzorcyzmami i tak naprawdę nic się z tym nie robi. W filmie Konrada Szołajskiego o egzorcyzmach są sceny, na których ewidentnie widać przemoc, i nikt nie wszczął żadnego postępowania. W realiach dzisiejszej Polski trudno na to liczyć, bo na elementach, które definiują człowieka skatechizowanego, dzisiejsza władza buduje bastion polskości – narodu wybranego.
Kościół i PiS mają wspólną trzódkę i wzajemnie ją sobie hodują, eksponując zagrożenie. Polski episkopat nie może sobie pozwolić na utratę tej części ludu bożego, która funkcjonuje w nurcie ezoterycznym, bo im go odbije ktoś w rodzaju księdza Natanka. W polskim Kościele czuje się lęk przed tym, co proponuje papież Franciszek – przed otwartością na inność i akceptację człowieka takiego, jakim jest. Zwłaszcza że ten franciszkański wiatr przyszedł w momencie, gdy polskim episkopatem zarządza specyficzny garnitur biskupów, którzy wychowani są na myśli kardynała Wyszyńskiego, że Kościół ma stawiać na prosty lud – czyli bez zbędnego intelektualizowania i żadnych reform. Jestem przekonany, że po tym, co w ostatnim czasie „wygaduje” papież, gdyby to zależało od polskich biskupów, musiałby zamilknąć raz na zawsze.
Oficjalne stanowisko Watykanu od dawna jest powściągliwe w kwestii egzorcyzmów i zaleca, by najpierw szukać choroby.
Tylko że polski Kościół to jest inny stan umysłu. Są jakieś zbiory przepisów watykańskich, powiedzmy w sprawach o pedofilię. Episkopat je przyjął, powołano delegatów, którzy mają się tym zajmować, ale nie bardzo wiadomo, gdzie można takie przypadki zgłaszać. Niedawno „Tygodnik Powszechny” wypróbował, jak to działa w praktyce. Okazało się, że strasznie słabo. Na przykład telefon odebrała zdezorientowana siostra zakonna, która nie miała pojęcia, o co chodzi. Instytucje formalnie są. Przyjedzie kontrola z Watykanu, stwierdzi: przyjęli wytyczne, mają delegatów. Ale to nie zmienia faktu, że robi się swoje. Ten episkopat już raczej niczego nie zmieni, bo pokolenie starszych biskupów wyraźnie nie ma zamiaru brać na siebie odpowiedzialności za reformy. Chcą mieć spokój, wygodę i doczekać emerytur.
A czy polski wymiar sprawiedliwości jest w stanie zmierzyć się z problemem egzorcyzmów?
Te sprawy dopiero raczkują. Jako adwokat byłem obecny przy przesłuchaniu pokrzywdzonej. Dziewczyna przez pięć godzin wypłakiwała, co jej zrobiono. To były straszne rzeczy, pominę szczegóły. Podczas przesłuchania biegła psycholog zadawała jej bardzo dziwne pytania. Brałem udział w wielu przesłuchaniach i miałem dojmujące wrażenie, że coś jest nie tak. Potem sprawdziłem – pani psycholog wypowiadała się w periodykach, które są trybunami egzorcystów, oskarżyła jeden z tygodników o obrazę uczuć religijnych. Jej obiektywizm może budzić wątpliwości, bo stanowisko psychologii w kwestii egzorcyzmów jest dość jednoznaczne. Złożyłem wniosek o jej wyłączenie.
Spotkałem się też z sytuacją, gdy prokurator miał wątpliwości, jak podejść do sprawy egzorcyzmów, bo – jak się wyraził – ofiara jest trochę zaburzona. A jaka ma być? Zwłaszcza po tym, co przeszła. Mam nadzieję, że kiedyś dojdzie do procesu, w którym sąd będzie musiał zdecydować, czy przyjąć tłumaczenie egzorcysty, że używał przemocy, bo walczył z diabłem. Niech świecki sąd rozstrzygnie, czy wolno tak robić. Czy skoro powodem przemocy był diabeł, to bardzo przeprasza, ale nie będzie się wtrącał.
ROZMAWIAŁA JOANNA PODGÓRSKA
***
Artur Nowak – adwokat, pisarz, publicysta. Współautor książki o pedofilii w Kościele „Żeby nie było zgorszenia. Ofiary mają głos”.