Tekst ten został wyróżniony w organizowanym przez Amnesty International konkursie Pióro Nadziei 2012.
*
1.
Pierwszy zniknął Alex Arenas, 2 stycznia 2008 r. Jeszcze w grudniu, dzień przed Wigilią, po fajrancie wyznał kumplom z budowy, że złapał świetną fuchę i jedzie w podróż, a potem ich do siebie ściągnie. Cecilii, starszej siostrze, powiedział, że zamierza przywieźć trochę forsy dla ich 80-letniej mamy. Siostrze też pomagał, bo mąż poważnie chory. Cecilia mówi, że był ich ostoją. Miał 33 lata.
Jaime Castillo powiedział bratu, że wkrótce wyjedzie do pracy na roli, jest dobra propozycja. Był ulicznym sprzedawcą mydła i powidła, zarabiał grosze. 10 sierpnia ślad po nim zaginął. Miał 42 lata.
Diego Tamayo, 25 lat, zostawił mamie karteczkę na lodówce: uważaj na siebie, wracam w poniedziałek. Dopisek: opiekuj się królikiem. Marzył o weterynarii, ale gdzie jemu, chłopakowi z Soacha, na studia? Imał się każdej roboty: pomalować komuś dom, przewieźć ciężarówkę cegieł. 23 sierpnia mama chciała go zabrać na urodziny kuzynki, ale powiedział, że woli zostać w domu. Poszła sama. Gdy Diego wychodził o drugiej w nocy, uciął sobie pogawędkę z dozorcą bloku. Powiedział, że jedzie daleko, ale z kim, nie może zdradzić, tajemnica.
Andres Palacio wspominał matce o możliwej podróży – że niby jacyś przyjaciele zapraszają na wybrzeże. Ty lepiej uważaj, powiedziała mu na to, nie mamy na wybrzeżu przyjaciół. I że jak zobaczy, iż szwenda się z obcymi, to zadzwoni na policję. Może partyzanci albo inni bandyci?
Obawy matki nie były urojone. Soacha, nędzne przedmieście Bogoty, gdzie żyje kilkaset tysięcy ludzi, to skupisko wszystkich kolumbijskich nieszczęść, można rzec: stolica beznadziei. Nędza, napady, złodziejstwo, miejsce rekrutacji do nielegalnych partyzantek, band, spora część ludzi to wygnańcy z interioru – ofiary długoletniego konfliktu zbrojnego; mnóstwo uzależnionych od alkoholu i narkotyków, zagłębie najtańszej siły roboczej, przemoc domowa wobec kobiet i dzieci. Matka Andresa Palacia była czujna, bo przed laty jedna z politycznych band zabiła jej starszego syna. Ale jak upilnować 22-latka? Andres zniknął 23 sierpnia, tego samego dnia co Diego Tamayo. Dowiedziała się później od kolegów syna, że opowiadał im o wyjeździe za pracą. I że za zarobione pieniądze miał kupić dla niej dom.
23 sierpnia bez słowa zniknął również inny młody mężczyzna – Victor Gomez. Wszyscy oni – i jeszcze 11 innych z Soacha i trzech z pobliskiego slumsu Ciudad Bolivar, którzy zniknęli między styczniem a sierpniem 2008 r. – nie znali się nawzajem.
2.
Do Fernanda Escobara, lokalnego ombudsmana – w Kolumbii wiele gmin ma swojego obrońcę praw obywatelskich – zaczęły docierać sygnały o tych, którzy przepadli bez wieści. Od maja 2008 r. do biura przychodziły ich matki, siostry, bracia; instruował, że informacje ze zdjęciami zaginionych należy zanieść do biura poszukiwań osób zaginionych. Na spotkaniach władz lokalnych, policji i wojska ombudsman ostrzegał, że w Soacha dzieje się coś niepokojącego. Sądził, że młodych porwali lub zwerbowali partyzanci z FARC, najstarszej w Kolumbii czerwonej niegdyś partyzantki, albo z paramilitares, oddziałów utworzonych przez latyfundystów i handlarzy kokainą. Ale politycy i wojskowi odpowiedzieli ombudsmanowi krzykiem: żeby zajął się swoimi sprawami, a nie politykowaniem.
Ombudsman nie miał w ręku wielu konkretów – jedynie doniesienia rodzin trójki zaginionych plus własne domysły. Postanowił rozpytywać dalej – i czekać. W Kolumbii zaginionych często nie zgłasza się żadnym władzom, ombudsman nie był tym zaskoczony. Zdziwiony był, gdy dowiedział się o sześciu kolejnych osobach zaginionych w krótkim czasie na jednym przedmieściu.
Przełom nastąpił w ostatnich dniach sierpnia 2008 r., gdy ktoś z rodziny zadzwonił do matki Diega Tamayo i powiedział, że jej syn prawdopodobnie zginął w potyczce wojska z jedną z nielegalnych grup zbrojnych w innym regionie Kolumbii, w miejscowości Ocańa, ponad 600 km na północny zachód, i że informacja o tym pojawiła się w internetowym wydaniu jednej z lokalnych gazet. W wiadomości tej zawarta była sugestia, że Diego zginął, ponieważ należał do partyzantki.
1 września, dokładnie tydzień po zniknięciu syna, matka Diega dostała potwierdzenie wiadomości o jego śmierci. Ciało znalazło się w instytucji zwanej Medicina Legal, w Ocańa. Medicina Legal ma oddziały w całym kraju i prowadzi rejestr zmarłych w okolicznościach nienaturalnych: ofiar wypadków, napadów i konfliktu zbrojnego. Pobiera się ich DNA, odciski linii papilarnych, robi fotografie; jeśli ofiara ma dokumenty, zawiadamia się rodzinę, jeśli nie, grzebie się ciało jako N.N. Dzięki systemowi porównywania danych z Medicina Legal i informacji biur poszukiwania osób zaginionych udaje się, nawet po długim czasie, ustalić tożsamość anonimowych ofiar.
Ciała 18 zaginionych z Soacha i Ciudad Bolivar – z wyjątkiem Aleksa Arenasa, którego zwłoki „pojawiły się” w innym regionie Kolumbii – trafiły do zbiorowych mogił w Ocańa. Większość pochowano jako N.N. Informacje o wszystkich zabitych zgłaszali do Medicina Legal wojskowi z 15 lotnej brygady – jako poległych w potyczkach z nimi partyzantów.
3.
W mediach zrobił się szum. Dlaczego ciała wszystkich znikających w różnym czasie z Soacha znajdowały się kilkanaście godzin drogi na północ, w tym samym miejscu? Ombudsman, który początkowo przyjął do wiadomości, że mężczyźni dali się zwerbować partyzantom – w Kolumbii to żadna sensacja – zaczął wątpić, gdy zestawił daty zniknięć z datami, w których wojsko informowało Medicina Legal o ich śmierci w walce. Diego Tamayo, Andres Palacio i Victor Gomez zniknęli 23 sierpnia – zabici 25 sierpnia. Jaime Castillo zniknął 10 sierpnia – zabity 12 sierpnia. Elkin Verano zniknął 13 stycznia – zabity 15 stycznia; Jaime Valencia i Daniel Martinez zniknęli 6 lutego – zabito ich 8 lutego... Z jednym wyjątkiem wszyscy ginęli w ciągu 48 godzin od zniknięcia z domu. Droga na północ, ponad 600 km z Soacha do Ocańa, to co najmniej kilkanaście godzin jazdy. A gdzie czas na szkolenie partyzanckie? Obsługę broni, naukę strzelania?
Gdy w mediach zaczynało huczeć, prezydent Alvaro Uribe zabrał głos: „Ci chłopcy nie pojechali, żeby zbierać kawę; pojechali łamać prawo”. Minister obrony Juan Manuel Santos zapewniał, że zabici należeli do nielegalnych grup zbrojnych i zginęli w potyczkach z wojskiem. I dodał: „Dowództwo armii i ministerstwo nie toleruje łamania praw człowieka”.
To ostatnie zdanie dało do myślenia słynnemu w Kolumbii działaczowi praw człowieka. Przecież mężczyźni z Soacha zginęli w walce jako partyzanci. Cóż więc minister Santos wiedział o zniknięciach i zabójstwach, że przez nikogo niepytany pospiesznie zapewnił, iż nie było łamania praw człowieka?
4.
Śledztwo prokuratury wykazało, że wojskowi z udziałem cywilnych pośredników oferowali młodym mężczyznom z dzielnic nędzy dobrze płatną pracę w innym regionie kraju, następnie zabijali ich i przedstawiali jako pokonanych w walce partyzantów, najczęściej z FARC. Na mocy instrukcji nr 29 z 17 listopada 2005 r., przyjętej przez rząd, za pojmanie lub zabicie członków nielegalnych grup zbrojnych oficerowie i żołnierze mieli dostawać specjalne premie. Ile płacono za zabitego i jak dzielono pieniądze, nikt z całą pewnością nie wie, wojsko pilnuje tajemnicy; według poszlak, od 800 do 1500 dol. Żołnierze wykazujący się sukcesami w unicestwianiu partyzantów dostawali dodatkowe urlopy, niektórzy szybciej awansowali.
W Soacha jednym z miejsc werbunku ofiar był bar „Los Costeńos”, do którego mężczyźni przychodzą zapijać smutki. Dwaj werbujący – jednego z nich zatrzymano, ale za inne przestępstwo – znani byli w okolicy od roku. Za zwerbowanego dostawali 200 tys. pesos (ok. 100 dol.). Zwerbowanych wieziono samochodem lub busem do Ocańa, tam zatrzymywali się w domu oficera Alexandra Carretero Diasa; pojono ich alkoholem. Wiadomo o tym dzięki unikatowemu świadkowi – 17-letniej wówczas Katerinie Osorio Ballesteros, kuzynce żony tegoż oficera, która rozpoznała na zdjęciach niektórych mężczyzn z Soacha. W domu kuzynostwa słyszała rozmowy o tym, co ma się z nimi stać. Następnego dnia wieziono ich na miejsce rzezi, po drodze lipny patrol odbierał im zazwyczaj dokumenty (dlatego gdy potem z Medicina Legal trafiali do zbiorowych mogił, chowani byli ich jako N.N.). Na końcu podróży – egzekucja. Wojskowi zgłaszali zabitych do Medicina Legal jako poległych w walce partyzantów, a sami mogli już ubiegać się o premie i nagrody.
O podstępnym uprowadzaniu i zabijaniu przez armię mężczyzn z dzielnic biedy cała Kolumbia dowiedziała się, gdy wybuchła sprawa z Soacha, lecz byli tacy, którzy przeczuwali coś wcześniej. Sędzia wojskowy Alexander Cortes, który w różnych regionach kraju badał przypadki poległych w walce – jak sądził – partyzantów. Dziwił się, że pewien partyzant FARC ruszył sam ze starym pistoletem na oddział żołnierzy; że inny miał kłopoty z nerkami, anemię i trudności z poruszaniem się; że niektórzy zabici byli ubrani w zbyt duże ubrania, inni – ubrani zbyt grubo jak na tropikalny klimat (zapewne zjechali z miast w górach, gdzie chłodniej, i od razu trafili pod kule). Byli i tacy, co mieli nowe buty lewy na prawą, prawy na lewą nogę. Niektórzy w ogóle nie strzelali (brak śladów prochu na twarzy), a kule, które ich zabiły, wystrzelono z bardzo bliska. Sędzia Cortes tylu rzeczom się dziwił, że został zwolniony z wojska.
Gdy dowodom zbrodni nie dało się zaprzeczyć, prezydent Uribe i minister Santos przyznali, że „członkowie sił zbrojnych być może brali udział w zabójstwach”, „popełniono błędy w procedurze i kontroli” oraz wystąpiły „poważne zaniedbania na różnych poziomach”. Z hukiem zwolnili 27 wysokich oficerów, w tym trzech generałów. Wyrzucono ich za niedopełnienie obowiązków. Żaden z nich nie stanął przed sądem.
5.
Felipe Zuleta, sławny w Kolumbii obrońca praw człowieka i komentator polityczny, opowiada z bezsilnym gniewem, jakich ludzi wybierano jako ofiary: – To byli zazwyczaj młodzi mężczyźni, zdarzało się, że nieletni, którzy nie chodzili do szkoły, nie mieli stałej pracy, mieszkali na obszarach biedy. Zdarzało się, że niektórzy mieli kiedyś konflikty z prawem, nadużywali alkoholu, narkotyków. Słowem – tacy, których mało kto pożałuje, nikt za nimi nie zatęskni. Ich profil społeczny miał być gwarancją, że sprawa się nie wyda.
Gdy media zaczęły trąbić, że mężczyzn z Soacha podstępnie uprowadzono i zabito, w całym kraju doszło do lawinowego zgłaszania zaginionych w podobny sposób. Rozpoczęły się śledztwa, zatrzymania podejrzanych. Prezydent Uribe i minister Santos starali się sprzedać opinii publicznej teorię o paru zgniłych jabłkach w koszyku: nadużycia są odosobnione, armia jest zdrowa, choć trafiły się zepsute jednostki. To wyjaśnienie padło pod ciężarem faktów: zabójstw dokonywano na 90 proc. terytorium kraju, uczestniczyło w nich ponad 40 jednostek armii. Według organizacji praw człowieka i tych, które monitorują konflikt zbrojny w Kolumbii (krajowych i międzynarodowych), w okresie ośmiu lat rządów Uribe armia zamordowała w ten sposób ponad 3 tys. mężczyzn. Tyle, ile unicestwiono w czasie 17-letniej dyktatury Pinocheta w Chile. – To zbrodnia państwowa – uważa Zuleta.
Jak taka zbrodnia była możliwa, na jakiej glebie wyrosła? Odpowiedź jest długa, sięga w głąb historii wojny domowej. W latach 80. skrytobójczo wymordowano 4 tys. działaczy lewicowych z powołanej wtedy partii Unia Patriotyczna; miała ona za zadanie przeprowadzić partyzantów FARC do cywilnego życia politycznego. Zabójcami byli wojskowi i paramilitares. To było ludobójstwo, odstrzeliwano ludzi według politycznego kryterium, na podstawie przynależności do grupy. – Bezkarność władzy ma w Kolumbii długą historię, jest niestety częścią kultury politycznej – mówi Zuleta, którego jeden dziadek był prezydentem, a drugi prezesem Sądu Najwyższego.
Skąd diabelski pomysł, by wziąć na cel bezbronnych ze slumsów? – Zadziałało sprzężenie motywacji materialnych, politycznych i ideologii rządu, zwanej Demokratycznym Bezpieczeństwem – to kolumbijska wersja wojny z terroryzmem – uważa Zuleta. – W ramach polityki Demokratycznego Bezpieczeństwa armii wolno wszystko, jest poza kontrolą. A tu stworzono jeszcze system materialnych i zawodowych zachęt, który nadużycia inspirował i pogłębiał. Zgadza się: wojskowi dostawali nagrody i awanse za zabitych „partyzantów”, a rząd mógł chwalić się sukcesami polityki Demokratycznego Bezpieczeństwa.
6.
Soacha, sobotnie przedpołudnie, mieszkanko w bloku komunalnym. Idaly Garcera, matka Diega Tamayo, pokazuje pokój syna, fotografie. Potem przychodzi La Paisa – tak ją wszyscy nazywają – matka Andresa Palacia z dwuipółletnim wnukiem, synem Andresa, który urodził się po śmierci ojca; przychodzi Carmenza Gomez, matka Victora Gomeza, i inni. Nie bardzo chcieli się spotkać, potrzebna była protekcja kilku zaufanych osób.
Bo koszmar rodzin nie skończył się wraz z ujawnieniem prawdy. Matka Andresa Palacia i jego brat dostają telefoniczne pogróżki. Kilka matek było ofiarami fizycznych napaści nieznanych sprawców na motorach, którzy dopadali je w ciemnych zaułkach, grozili śmiercią im i rodzeństwu zamordowanych. Bratu jednego z zabitych, Johnowi Smithowi Porrasowi, oprawcy zostawiali karteczki na drzwiach: „Możesz się tu ryglować, ale jak tylko wyjdziesz, dorwiemy cię”. Po kolejnych pogróżkach chłopak się wyprowadził.
Drugiego syna pani Carmenzy, Johna Nilsona Gomeza, ktoś zepchnął z wiaduktu. Przeżył. I znowu telefony: „Niczego się jeszcze nie nauczyłeś? Nie starczy ci to, co się stało z bratem, przestań węszyć!”. 4 lutego 2009 r. o szóstej po południu John grał w miejscowym centrum handlowym na automatach. Zamaskowany mężczyzna podjechał na motocyklu i strzelił mu z bliska w twarz. John zmarł w szpitalu następnego dnia rano.
Ombudsman z Soacha Fernando Escobar, który normalnie chodzi z ochroniarzami (pogróżki dostawał kilkanaście razy) i zwykle nie odbiera komórki, gdy nie zna numeru dzwoniącego, na spotkanie w hotelu w Bogocie przyszedł sam. – Czasem lepiej, żeby nawet ochroniarze nie wiedzieli – mówi. – Welcome to Colombia.
Najbardziej zostają w pamięci jego zdania o tym, że w Kolumbii – choć o zbrodni wojska sporo się mówiło i pisało – nikt nie chce o tej sprawie słuchać. Nie chodzi tylko o strach i zobojętnienie na śmierć. – Moi przyjaciele, ludzie z tzw. dobrych domów, nieraz mnie pytali: Po co sobie zawracasz tym głowę? Warto ryzykować życie z powodu śmierci jakichś mętów, drobnych złodziei? A ja mówię, że nawet jeśliby wszyscy oni mieli na bakier z prawem – to co z tego? Można ich było, ot, po prostu porwać i zabić?
7.
Za zabójstwa mężczyzn z Soacha wciąż nie skazano nikogo, choć w połowie lipca ma zapaść pierwszy wyrok na ośmiu wojskowych winnych śmierci dwójki uprowadzonych. Sprawa zabitych z Soacha jest rozczłonkowana na wiele procesów, które toczą się przed różnymi sądami. Początkowo aresztowano 56 oficerów i żołnierzy, postawiono zarzuty: uprowadzenie i zabójstwo. Obrońcy oskarżonych przeciągali kruczkami prawnymi proces i czas aresztowania. Kiedy wygasły dopuszczalne terminy trzymania pod kluczem bez wyroku, oskarżeni wychodzili na wolność. Procesy ślimaczą się, większość po dwóch latach nie wyszła z fazy przedwstępnej.
Pilar Castillo, prawniczka, która reprezentuje przed sądem pięć rodzin z Soacha, opowiada o zniknięciu kluczowego świadka – tej młodej kobiety, która widziała uprowadzonych w domu kuzynostwa i słyszała, że mają zostać zabici. – Była objęta programem ochrony świadków, aż któregoś dnia nagle zrezygnowała z ochrony i przepadła bez wieści.
W innych procesach przeciwko wojskowym, które toczą się w całej Kolumbii, skazano jedynie sześćdziesięciu kilku zabójców – a toczy się półtora tysiąca śledztw, w sprawach obejmujących ponad dwa tysiące zamordowanych. W rozmowach z rodzinami, adwokatami, obrońcami praw człowieka, dziennikarzami czuje się, że mało kto wierzy w to, że sprawiedliwość zwycięży. Raczej – że poświęci się kilkudziesięciu wojskowych, zazwyczaj niższych szarż, żeby oczyścić wizerunek armii, rządu, kraju.
Matki z Soacha wysłały list do Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze, żeby zainteresować swoją tragedią świat. I żeby miejscowy wymiar sprawiedliwości, a także rząd Kolumbii czuły na plecach oddech światowej opinii.
8.
Niewielu ma odwagę choćby postawić pytanie o odpowiedzialność polityczną, nie mówiąc o współwinie ludzi na samym szczycie władzy. Ombudsman nie powie o tym słowa: – Gdybym zaczął mówić o polityce, w najlepszym razie zdyskredytowano by mnie jako terrorystę pod krawatem. Mogę wspierać jedynie działania na rzecz procesu bezpośrednich sprawców.
Czyni tu aluzję do oskarżeń, jakie wobec krytyków rządu i obrońców praw człowieka rzucał przez lata prezydent Uribe.
Amerykańska organizacja Human Rights Watch stwierdza w raporcie z 2009 r., że „wysocy funkcjonariusze rządu, w tym prezydent Uribe, przez lata negowali istnienie problemu [pozaprawnych egzekucji – red.] i oskarżali obrońców praw człowieka, że składając o nich doniesienia, działają w ramach kampanii zaplanowanej przez partyzantkę w celu zdyskredytowania sił zbrojnych”. Było nawet gorzej: DAS – policja polityczna – zastraszała obrońców praw człowieka i dziennikarzy, a także była zamieszana w polityczne skrytobójstwa. Wiele z tych spraw czeka na wyjaśnienie.
Mało kto mówi prosto z mostu tak jak Felipe Zuleta. Rozmawiał z wysokimi oficerami zamieszanymi w zbrodnię, którzy powiedzieli mu off the record, że codziennie dzwonił do nich naczelny dowódca wojska gen. Mario Montoya i w tonie nalegającym dopytywał: „Ilu zabitych partyzantów macie dzisiaj?”. (Montoya jest oskarżony w innym procesie – o związki z paramilitares). Wątpliwe, by oficerowie powtórzyli to na jakimkolwiek procesie. Solidarność mafijna działa, ponadto coś mogłoby się im przytrafić – akurat oni wiedzą, jak to działa. Bez odpowiedzi zawisa pytanie: czy ktoś, kto był ponad generałem Montoyą, dzwonił do niego z podobnymi pytaniami?
– Już po tym, jak zbrodnia wyszła na jaw – mówi Zuleta – minister Santos powiedział, że zbrodniczy proceder się skończył, ponieważ on, minister, wydał taki rozkaz. Czyli przyznał, że to była zbrodnia pod kontrolą lub co najmniej możliwa do kontrolowania.
Niedawno tygodnik „Semana” opublikował rewelacje, według których rząd i dowództwo armii wiedziały od połowy 2007 r., że wojskowi porywają, zabijają i przedstawiają zabitych jako poległych partyzantów. Pracownik ONZ poprosił wówczas ministra obrony Santosa i jednego z dowódców armii gen. Freddy’ego Padillę o poufne spotkanie, w którym uczestniczył też pewien żołnierz. Ów żołnierz wyznał, że brał udział w grupie trudniącej się zbrodniczym procederem i że wycofał się, gdy armia zamordowała jego ojca i przedstawiła jako poległego partyzanta. Według „Semany”, Santos i Padilla byli wiadomością oszołomieni i obiecali sprawę zbadać. Wewnętrzne i tajne śledztwo wykazało – co nie jest zaskakujące – że żołnierz kłamał, a szwadrony śmierci nie istnieją.
Zuleta twierdzi jednak, że minister Santos wiedział o zabójstwach jeszcze wcześniej: od 2006 r. – dwa i pół roku przed ujawnieniem sprawy zabitych z Soacha – i nie zrobił nic, żeby zbrodniczy proceder zatrzymać. Santosowi miał o tym powiedzieć odwiedzający Kolumbię przedstawiciel jednej z najpoważniejszych organizacji praw człowieka z USA, do którego docierały sygnały o znikających mężczyznach z dzielnic nędzy. W tym samym czasie zaniepokojenie zniknięciami wyrażał też publicznie wysoki komisarz ONZ ds. praw człowieka. Rząd Kolumbii wszystkie te alarmy zignorował.
Rok temu prezydent Alvaro Uribe zakończył dwie kadencje swoich rządów. Prezydentem Kolumbii jest dzisiaj jego dawny minister obrony Juan Manuel Santos.
9.
Raul Carvajal, 63-letni sprzedawca warzyw z północy kraju, szczątki syna przywiózł ciężarówką na plac Boliwara w Bogocie, do którego przylegają budynki pałacu prezydenckiego, kongresu i sądów. Właściwie odbył pielgrzymkę przez kraj, ponad tysiąc kilometrów; zatrzymywał się po drodze w miastach i wioskach, rozdawał ulotki, w których żądał wyjaśnienia okoliczności śmierci syna i kary dla zabójców.
Syn, również Raul Carvajal, 29 lat, był sierżantem wojska. 8 października 2006 r. zadzwonił zdenerwowany z wiadomością, że zamierza porzucić wojsko, bo dowódcy zmuszają go do udziału w morderstwie dwóch chłopców, rzekomych partyzantów. Kilka godzin później Raul Carvajal zginął – według oficjalnej wersji wojska, w bitwie z FARC. Śledztwo wykazało, że w dokumentach armii nie ma śladu po takiej bitwie.
– Nie daruję im, będę żądał wyjaśnienia, jak zginął mój syn, aż sam umrę. Nie ma dla mnie nic ważniejszego w życiu, niech mnie zabiją. Dość ciszy, dość bezkarności! – wyrzuca z siebie z bezsilną rozpaczą Raul Carvajal, w drugim tygodniu protestu na placu Bolivara.
Czasem ktoś przystaje i zagaduje pana Carvajala. Turyści patrzą jak na dziwadło – bo obwieszony tablicami z informacjami o synu. Większość przechodzi obojętnie.