Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Świat

Stan upojenia

Turcja: jak się żyje w stanie wyjątkowym

Jedna z licznych manifestacji poparcia dla prezydenta Erdoğana, plakat głosi: „Ręce precz od tureckiej demokracji”. Jednak podgrzewanie emocji zwykle oznaczało kłopoty. Jedna z licznych manifestacji poparcia dla prezydenta Erdoğana, plakat głosi: „Ręce precz od tureckiej demokracji”. Jednak podgrzewanie emocji zwykle oznaczało kłopoty. Berk Ozkan/Anadolu Agency / Getty Images
Nieudany pucz postawił Erdoğana przed historyczną szansą uzdrowienia kraju nękanego podziałami. Ale prezydent Turcji łatwo może ją zaprzepaścić.
W Turcji panuje dziś nacjonalistyczne upojenie.Zumapress/Forum W Turcji panuje dziś nacjonalistyczne upojenie.

Artykuł w wersji audio

Kawalkada roztrąbionych samochodów pędziła w kierunku placu Taksim w centrum Stambułu. Z ich okien wychylali się młodzi ludzie, wymachując tureckimi flagami. Nad głowami tysięcy Turków zebranych na Taksim rozlewały się dźwięki pieśni wyborczej prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana. Niektórzy mężczyźni w tłumie składali palce na kształt łba wilka, symbolu skrajnych nacjonalistów. Inni skandowali, że Allah jest wielki. Rodziny pozowały do zdjęć na tle policyjnego czołgu. Pan w średnim wieku sprzedawał kawałki arbuza. Był wieczór 16 lipca.

Trudno sobie wyobrazić bardziej skrajną zmianę nastroju. Ledwo dzień wcześniej Taksim i odchodzące od niego ulice rozbrzmiewały od wybuchów i strzałów. Wianek wyraźnie wystraszonych, zdezorientowanych żołnierzy, młodych szaraków, oblegał pomnik Atatürka na południowej części placu. Nad placem przelatywały myśliwce, na tyle nisko, że pokonując barierę dźwięku, wybijały szyby okien z pobliskich budynków. Na wschód od Taksim pojazdy wojskowe blokowały obydwa mosty nad Cieśniną Bosforską dzielącą Europę od Azji.

Gdy na jednym z nich grupa protestujących zaczęła maszerować w stronę żołnierzy, niosąc nad głowami kilkumetrową turecką flagę, ci ostrzelali ich z karabinów. Jeszcze dalej na wschód, w Ankarze, stolicy kraju, samoloty puczystów bombardowały parlament i siedzibę policji. Nagranie, które pojawiło się w internecie parę dni później, pokazało grupkę Turków koczujących przy pałacu prezydenckim Erdoğana, pochłoniętych nagle przez płomienie wybuchającej bomby. Kolejne, tym razem ze Stambułu, pokazało czołg taranujący taksówki z pasażerami w środku.

Żaden z czterech poprzednich tureckich zamachów stanu – ostatni z nich miał miejsce prawie 20 lat temu – nie był tak krwawy jak ten z nocy 15 lipca. Zginęło około 270 osób. Gdyby junta zdołała przejąć władzę, nie utrzymałaby się przy niej bez jeszcze większego przelewu krwi, a może nawet wojny domowej. Setki tysięcy Turków, które wyszły na ulice w odpowiedzi na apel Erdoğana, były gotowe na wszystko, by zapobiec przewrotowi.

Podczas wiecu na Taksim niektórzy z protestujących porównywali się do ofiar zamachu stanu, który obalił egipskiego islamistę Muhammada Mursiego, sojusznika Erdoğana, trzy lata temu. – Te skur… przeniknęły do naszego wojska, próbowały nas wymordować – mówił Yasin, dwudziestoparoletni chłopak, nawiązując do tzw. ruchu Gülena, którego Erdoğan obarcza odpowiedzialnością za pucz. – Jeśli nie stawilibyśmy im czoła, to zrobiliby z nami to samo, co wojsko zrobiło [z islamistami] w Egipcie.

Erdogan – mniejsze zło

Opór przeciw puczystom w pewnym stopniu zjednoczył Turków. Choć naprzeciw czołgom wyszli przeważnie najzagorzalsi zwolennicy rządzącej Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP), na Taksim nie brakowało jej przeciwników. – Przyszliśmy tutaj, by bronić naszą demokrację, nie Erdoğana – krzyczała Nese, farbowana blondynka w średnim wieku. W poprzednich wyborach głosowała na nacjonalistyczną opozycję. Jej mąż, Necmettin, który zapewnia, jak większość Turków, że za puczem stał Zachód, głosował na sekularystów.

W nocy z 15 na 16 lipca cała klasa polityczna i wolna prasa, którą Erdoğan oskarża od lat o spiskowanie przeciwko jego rządowi, stanęły na wysokości zadania, opowiadając się jednoznacznie przeciwko puczystom. Nawet nieugięci przeciwnicy Erdoğana, ci sami, którzy od lat oskarżają go o dyktatorskie zapędy, uznali go za mniejsze zło niż rządy wojskowych. Turków zjednoczyła także niechęć do wspólnego wroga – ruchu Gülena.

Ruch Gülena, zwany także cemaatem, od lat reklamuje się jako wcielenie oświeconego, umiarkowanego islamu. Jego duchowy przywódca Fethullah Gülen, mieszkający od prawie 20 lat w USA, nieustannie podkreśla rolę demokracji, dialogu międzyreligijnego i szkolnictwa. Cemaat prowadzi organizacje charytatywne, gazety, stacje telewizyjne, stowarzyszenia przedsiębiorców, a także tysiące szkół prywatnych, zarówno w Turcji, jak i za granicą. Wśród zwolenników Gülena znajdują się politycy, dziennikarze, biznesmeni i inne znakomitości, w tym sława tureckiej piłki Hakan Şükür.

Cemaat otacza również sieć sympatyków, ochrzczona przez tureckie media mianem „państwa w państwie” w policji, wojsku i wymiarze sprawiedliwości. Absolwenci szkół Gülena zaczęli przenikać do biurokracji w latach 80., ale skrzydła rozwinęli dopiero pod koniec ostatniego dziesięciolecia. – Wewnątrz sił bezpieczeństwa – mówi Hanefi Avci, były szef policji – sympatycy Gülena stworzyli własne królestwo i własną hierarchię, która dbała bardziej o interesy jej członków niż o dobro państwa.

Urzędnicy państwowi podlegli Gülenowi przekazywali młodym adeptom ściągi do egzaminów na studia. Firmy prowadzone przez członków cemaatu wykładały pieniądze na reklamy w gazetach cemaatu, które pisały peany na cześć organizacji charytatywnych cemaatu oraz samego Gülena itd. Sprzyjający ruchowi prokuratorzy i policjanci tępili jego krytyków. Dwóch tureckich dziennikarzy, którzy opisali potajemne struktury cemaatu, trafiło do więzienia. Ten sam los spotkał prokuratora naczelnego w prowincji Erzincan, który zaczął badać wpływy ruchu w miejscowych szkołach. Avciemu, który napisał książkę o działania gulenistów w policji, groziła kara 15 lat więzienia.

Zerwanie z Gülenem

Do tej „okupacji” kraju przez gulenistów dopuścił sam Erdoğan. Jako partia anatolijskiej konserwy jego AKP nie posiadała kadr zdolnych do objęcia kluczowych stanowisk w aparacie państwowym. Do wyparcia z nich członków starej gwardii, sekularystów, posłużyła się więc wykształconymi pobożnymi (choć nie przesadnie) absolwentami szkół Gülena. Niektórzy z nich trafili z list AKP do parlamentu. Za przyzwoleniem Erdoğana prokuratorzy związani z cemaatem oskarżyli czołowych dowódców wojska o spiskowanie przeciwko rządowi. Setki oficerów trafiło do więzienia. Dopiero parę lat później okazało się, że znaczna część dowodów przeciwko nim została sfingowana przez pracujących w policji członków cemaatu. Procesy te miały na celu utorowanie drogi do najwyższych stanowisk w armii sympatykom Gülena, przekonuje Avci: – Ostrzegałem ludzi, że cemaat był niebezpieczny. (…) Nikt mnie nie słuchał.

Erdoğan zerwał z Gülenem raz na zawsze dopiero w 2013 r., oskarżając członków jego ruchu o wywołanie skandalu korupcyjnego, który zmusił do dymisji czterech ministrów. – Kryzys, którego jesteśmy dzisiaj świadkami, wynika między innymi z wcześniejszej współpracy między AKP i cemaatem – mówi Cevat Ones, były zastępca szefa tureckiego wywiadu.

Przedstawiciele władz w Ankarze utrzymują, że za próbę zamachu stanu odpowiedzialna jest tylko znikoma część wojska, czyli frakcja Gülena. Czystki, które rozpoczęły się tuż po udaremnieniu puczu, wskazują jednak na to, że uczestniczyła w nim dużo szersza koalicja sekularystów i nacjonalistów. Zatrzymanych zostało dotychczas przynajmniej 160 (czyli prawie połowa wszystkich) generałów i admirałów. Mnożą się jednak obawy, że rząd wykorzystuje kryzys, by rozprawić się ze wszystkimi potencjalnymi przeciwnikami w wojsku. „Bunt jest darem od Boga, ponieważ będzie powodem do wyczyszczenia armii” – powiedział w dzień po puczu sam Erdoğan. Dwa tygodnie później jego rząd wydał dekret, na mocy którego wojsko będzie całkowicie podporządkowane ministerstwu obrony, co wcześniej wcale nie było takie oczywiste.

Wstręt i chęć zemsty, które wywołują wśród Turków przewijające się nieustannie przez telewizyjne ekrany nagrania z dnia puczu, dają Erdoğanowi wolną rękę do rozprawienia się z członkami ruchu Gülena. Około 64 proc. Turków jest przekonanych, że to właśnie oni są odpowiedzialni za próbę zamachu stanu. Ekstradycji Gülena z USA, gdzie przebywa od 1998 r., domaga się nie tylko Erdoğan, ale także większość tureckiej opozycji.

Ostatnie wydarzenia sugerują jednak, że Erdoğan strzela z armat do much. Oprócz ponad 20 tys. osób (przeważnie żołnierzy) zatrzymanych w następstwie puczu, jego rząd pozbawił pracy lub zawiesił w obowiązkach około 60 tys. urzędników. Do dymisji zostali zmuszeni dziekani wszystkich tureckich uniwersytetów, zarówno państwowych, jak i prywatnych. Pod koniec lipca Erdoğan nakazał zamknięcie ponad 2300 szkół, fundacji, szpitali i związków zawodowych podejrzewanych o związki z gulenistami. Kilka dni później władze wydały nakazy aresztowania 89 dziennikarzy. Niektórzy z nich wydają się winni jedynie pisania felietonów do gazet związanych z cemaatem. Rząd zamknął ponadto 131 gazet, periodyków, stacji telewizyjnych, rozgłośni radiowych, agencji informacyjnych oraz wydawnictw.

Choć czystki spotykają się z poparciem większości Turków, wielu z nich obawia się, że wkrótce pochłoną one kolejne, niezwiązane z ruchem Gülena media oraz firmy. Nieudany pucz postawił Erdoğana przed historyczną szansą uzdrowienia kraju nękanego od lat podziałami społecznymi i politycznymi. Ale Erdoğan jest bliski jej zaprzepaszczenia. W kilka dni po zamachu turecki przywódca zapowiedział wznowienie budowy meczetu i rekonstrukcji osmańskich koszar na placu Taksim, czyli tego samego projektu, który trzy lata temu wywołał masowe, brutalnie stłumione protesty. „Wybudujemy [koszary], czy im się to podoba, czy nie” – ogłosił.

Nacjonalistyczne upojenie

Turcja stoi także w obliczu klęski polityki zagranicznej. Miesiąc temu rząd Erdoğana naprawił poszarpane stosunki z Rosją i Izraelem. Dziś wydaje się robić wszystko, by popsuć sobie relacje z USA i Unią Europejską (pomaga mu w tym zresztą sam Zachód, który naraził się Turkom, zwlekając z potępieniem zamachu stanu). Erdoğan daje do zrozumienia, że jego rząd będzie zmuszony do zrewidowania swojej polityki wobec Waszyngtonu, jeśli ten nie wyda Turcji Gülena. Inni posuwają się jeszcze dalej. Jeden z tureckich ministrów oskarżył Amerykanów o współudział w zamachu stanu. Redaktor prorządowej gazety zarzucił sojusznikom próbę zabicia Erdoğana. Rząd rozważa ponadto przywrócenie kary śmierci, zniesionej ponad 10 lat temu. Według polityków unijnych oznaczałoby to koniec negocjacji akcesyjnych z Brukselą, których sens właśnie podważył kanclerz Austrii Christian Kern.

W Turcji panuje dziś nacjonalistyczne upojenie. Trwające od trzech tygodni nocne wiece przebiegają w miarę spokojnie. Podgrzewanie temperatury przez rząd Erdoğana grozi jednak uwolnieniem napięć, które niejeden raz spowodowały w Turcji przelew krwi. Kilka dni po próbie zamachu stanu w Malatii, mieście na wschodzie Turcji, policja musiała strzelać w powietrze, by zapobiec starciom między tłumem zwolenników Erdoğana i miejscowymi alewitami, członkami mniejszości religijnej. Podobny incydent miał miejsce w dzielnicy kurdyjskiej w Stambule. Dyplomaci zachodni w Ankarze obawiają się, że pod przykrywką obrony demokracji Erdoğan będzie starał się wprowadzić w Turcji dyktaturę większości. Krajowi, który 15 lipca uniknął jednej katastrofy, niedaleko może być do kolejnej.

Piotr Zalewski ze Stambułu

Polityka 34.2016 (3073) z dnia 16.08.2016; Świat; s. 48
Oryginalny tytuł tekstu: "Stan upojenia"
Więcej na ten temat
Reklama

Warte przeczytania

Czytaj także

null
Kraj

Przelewy już zatrzymane, prokuratorzy są na tropie. Jak odzyskać pieniądze wyprowadzone przez prawicę?

Maszyna ruszyła. Każdy dzień przynosi nowe doniesienia o skali nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry, ale właśnie ruszyły realne rozliczenia, w finale pozwalające odebrać nienależnie pobrane publiczne pieniądze. Minister sprawiedliwości Adam Bodnar powołał zespół prokuratorów do zbadania wydatków Funduszu Sprawiedliwości.

Violetta Krasnowska
06.02.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną