Niełatwo przedstawić czytelnikowi zmarłego właśnie w Ameryce Richarda Pipesa, profesora historii, rusoznawcę, publicystę i doradcę amerykańskiego prezydenta do spraw Rosji. Jego życiorys jest co najmniej nietypowy. Pochodził z żydowskiej rodziny z Cieszyna, dzieciństwo i młodość spędził w Warszawie, lecz dzięki przenikliwości i przedsiębiorczości ojca, nawiasem mówiąc dawnego legionisty, zdołał już po wybuchu wojny w 1939 roku wydostać się z zaatakowanej przez Niemców Polski. Bardzo zdolny, zrobił doktorat na prestiżowym amerykańskim Uniwersytecie Harvarda i przez prawie 40 lat wykładał tam historię. Był autorem kilkudziesięciu znanych prac historycznych.
Doradca prezydenta Reagana
Naukowe podejście do sowieckiej Rosji znalazło w jego życiu wyraz bardzo konkretny: podczas zimnej wojny, od 1976 roku, przewodził zorganizowanej przez amerykański wywiad grupie analityków oceniających potencjał strategiczny, w tym militarny ZSRR. Dyrektorem CIA był wówczas George H.W. Bush, późniejszy prezydent USA. Pipes twierdził, że ów zespół wywiadowczy poprawił amerykańskie oceny zagrożenia Zachodu ze strony ZSRR, wskazując, iż przeciwnik USA jest silniejszy i agresywniejszy, niż sądzono.
W szczególnie trudnych dla Polski latach 1981–82 doradzał – w polityce wschodniej – prezydentowi Ronaldowi Reaganowi. Polak z żydowskiej rodziny doradzający amerykańskiemu prezydentowi w sprawie Rosji? Nic dziwnego, że narażał się na ostry atak naukowców i intelektualistów mu nieprzychylnych, na przykład Aleksander Sołżenicyn oskarżał go o „polską [a więc błędną z zasady] perspektywę” w ocenach Rosji. Sam Pipes napisał: „Jako człowiekowi urodzonemu w państwie sąsiadującym z Rosją zostały mi oszczędzone romantyczne złudzenia na temat owego wielkiego kraju, tak powszechne wśród ludzi, którzy mieszkają odeń o tysiące mil”.
Trudno ocenić tę pracę doradczą. Choć Pipes zawsze podkreślał publicznie, że ZSRR jest nastawionym na podboje ekspansjonistycznym, totalitarnym państwem, to w momencie debaty nad przyjmowaniem Polski do NATO zajmował ostrożne stanowisko. Podczas takiej debaty w amerykańskim Senacie cytowano opinię George’a Kennana, największego bodaj autorytetu amerykańskiej dyplomacji, a ten stwierdzał (w 1997 roku), że „rozszerzenie byłoby najbardziej nieszczęsnym błędem amerykańskiej polityki w całym okresie po zimnej wojnie”.
Dziś już prawie zapomniano, że groźnymi przeciwnikami takiego rozszerzenia byli też inni ludzie o znanych nazwiskach, jak Eisenhower (Susan, wnuczka prezydenta USA i pierwszego naczelnego dowódcy NATO) czy Robert McNamara, były minister obrony.
Wybitny znawca Rosji
W części naukowej jego życia zafascynowała mnie wręcz jego książka „Własność a wolność”. Chociaż myśl, że istnieje związek między tymi pojęciami i instytucjami, nie jest nowa, to nikt przedtem nie wykazał dobitnie tego związku na przykładach, a zwłaszcza przykładzie Rosji. Pipes twierdził, że dopiero ugruntowanie się tych pojęć w społeczeństwie stworzy podstawy do budowy ustroju demokratycznego. Chodziło mu o ważne ustanowione granice dla władzy rządu wobec obywatela. Współczesna historia Rosji, zwłaszcza dzieje i rola oligarchów rosyjskich, dobitnie podkreślają racje Pipesa.
Odszedł jeden z najwybitniejszych – w skali światowej – znawców Rosji, jeden z naprawdę nielicznych ludzi urodzonych w Polsce i do końca życia biegle i pięknie władających polszczyzną, którzy zdobyli za oceanem tak wielką pozycję.
Czytaj także: Fragment książki Richarda Pipesa „Rewolucja rosyjska”