Najczęstsze błędy językowe popełniane przez dziennikarzy

Niechlujnie przekazany komunikat, literówki, błędy merytoryczne, o ortograficznych nie wspominając – czytelnik, słuchacz i widz miałby dziennikarzom sporo do zarzucenia. I choć od publicystów czy osób, które dostarczają informacji, wymaga się znajomości podstawowych zasad polszczyzny, w praktyce bywa z tym różnie. Nie ulega przy tym wątpliwości – tak przynajmniej twierdzą idealiści – że troska o język świadczy o szacunku dla odbiorcy, który jasny przekaz zawsze doceni, a błędy wytknie od razu (i słusznie!).

Językoznawcy od dawna załamują ręce nad poziomem publicznej debaty. Oto 41 dowodów na to, że wcale nie przesadzają.

Sprawdźcie także: 30 błędów językowych, które popełniają nawet najlepsi.

KŻ/Polityka Albowiem archaizmy to klasyczny błąd stylistyczny. I rodzaj dziennikarskiej maniery.

KŻ/Polityka „Studio” czy „radio” nie podlegały w dawnych czasach odmianie – jako wyrazy obcego pochodzenia. Przyswoiliśmy je jednak w języku polskim na tyle, że odmieniamy je już jak inne, rdzennie polskie rzeczowniki.

KŻ/Polityka Typowe błędy ortograficzne – aż oczy bolą! Wprawdzie słyszymy „szwecki”, a wymowa z „dz” sprawiłaby nam trudność, ale to błędu nie tłumaczy. „-ski” i „-dzki” to naturalne końcówki odmiany nazw języków obcych. „Rządy” i „żądza” są zaś na tyle zbliżone ortograficznie i brzmieniowo, że błąd wstawia się poniekąd sam, jeśli pisania nie poprzedzi chwila namysłu czy koniecznego zawahania…

KŻ/Polityka Kłopotliwa odmiana nazwisk zakończonych na „-o”. Te pochodzenia słowiańskiego odmieniają się jak „Matejko” (Matejki, Matejką). Odmianę można sobie czasem darować – pod warunkiem, że obok nazwiska stoi rzeczownik albo imię, sygnalizujące, który przypadek mamy na myśli.<br/><br/> W normie wzorcowej zaleca się jednak odmianę. Chyba że właściciel nazwiska życzy sobie inaczej (a bywa i tak).

KŻ/Polityka Tych wyrazów (po lewej) dziennikarze (i nie tylko) używają w błędnym znaczeniu. Brzmią co prawda szlachetnie, ale nie zawsze pasują do kontekstu. „Dedykować” można coś komuś. Na przykład wiersz czy książkę. „Dedykować” nie znaczy zaś „kierować” ani tym bardziej „przeznaczać”. <br/><br/> Dziennikarze chwalą się też „ekskluzywnymi wywiadami” (lub innymi materiałami). Są to tymczasem materiały pozyskane na „wyłączność”, a niekoniecznie rzeczy przeznaczone dla wybranej grupy osób czy luksusowe. <br/><br/> Publicyści często też „dywagują”. Przytoczmy definicję ze słownika poprawnej polszczyzny: dywagowanie to „mówienie lub pisanie bezładne, rozwlekłe”. Prawdopodobnie żaden szanujący się dziennikarz nie śmiałby określić swoich rozważań w taki sposób.

KŻ/Polityka Pleonazmy, czyli wyrazy, które sąsiadują ze sobą niepotrzebnie – bo już jeden z nich wyraża naszą myśl.

KŻ/Polityka Jeszcze jeden popularny w mediach pleonazm.

KŻ/Polityka ... i jeszcze jeden, szczególnie emocjonalnie nacechowany.

KŻ/Polityka ... i pleonazm raz jeszcze. Dobry na nagłówek.

KŻ/Polityka Spójnik „byle” wprowadza zdania podrzędne skutkowe lub celowe („byle schudnąć”, „byle skończyć”). Bywa też partykułą, która poprzedza rzeczownik („byle weekend”) albo zaimek („byle co”) – dla podkreślenia na przykład, że coś zostało wykonane tak sobie. Intuicja podpowiedziałaby nam słusznie, że „byle co” pisze się rozłącznie. Przy „byle jak” niekiedy ta sama intuicja zawodzi.

KŻ/Polityka Zasady stopniowania przymiotników są podyktowane regułami słowotwórczymi – dość skomplikowanymi. Reguły są trzy. Część przymiotników odmienia się regularnie (piękny > piękniejszy > najpiękniejszy), część opisowo (znany > bardziej znany > najbardziej znany), a inne nieregularnie (dobry > lepszy > najlepszy). Wszystkie zasady odnajdziemy w słowniku języka polskiego, dobrze uczyć się też metodą, zdawałoby się, najprostszą (a nie: najbardziej prostą) – przez czytanie i stosowanie.

KŻ/Polityka Dziennikarze obwieszczają nam: to czy tamto możemy uznać jako sukces. Cóż, niezupełnie. Połączenie niby typowe, a jednak kusi, żeby zapisać błędnie, czyli z „jako”. Tymczasem można co najwyżej „traktować jako”. „Uznaje” się zaś wyłącznie „za”.

KŻ/Polityka Coś kosztuje ileś (sporo albo mało). „Tanio” możemy co najwyżej kupić, „mało” zapłacić albo „dużo wydać”.

KŻ/Polityka Nie lada wyzwanie, żeby pisać poprawnie… „Lada” to partykuła, która nadaje wypowiedzi emocjonalny ton. Z przeczeniem „nie” zapisuje się ją osobno.

KŻ/Polityka Skąd tak powszechny błąd? Dawniej podkreślaliśmy, którą książkę mamy na myśli. Na przykład „moją” czy „tamtą”. Ogonek pozostał, ale jedyną poprawną formą jest „tę”.

KŻ/Polityka Niepoprawne formy „przekonywujący”, „oddziaływujący” to skutek kontaminacji, czyli skrzyżowania dwóch poprawnych form („przekonujący” i „przekonywający”; „oddziałujący” i „oddziaływa”).

KŻ/Polityka Podobnie jak w przypadku zapisu przymiotnika „przekonujący” i tutaj doszło do kontaminacji. Połączyły się ze sobą zwroty „w każdym razie” i „bądź co bądź”. Powinniśmy się jednak zdecydować tylko na jeden.

KŻ/Polityka Do kontaminacji, tj. pomieszania wyrazów, dochodzi również wtedy, gdy sięgamy po związki frazeologiczne.

KŻ/Polityka Być może chciałoby się jednocześnie zmieszać kogoś z błotem i zbesztać, ale jak do tej pory polszczyzna ma na to dwa osobne frazeologizmy.

KŻ/Polityka Znów: zasada jest prosta i powszechnie znana, a jednak zdarza się (nie tylko dziennikarzom, posłuchajcie choćby polityków) używać „ilości” i „liczby” zamiennie. Ilość odnosi się przy tym do rzeczy niepoliczalnych, liczba – do policzalnych. Owszem, trudno byłoby zliczyć na palcach liczbę wyborców, ale w spisie powszechnym jednak figurują. I należy to właściwie (przynajmniej w mowie i na piśmie) uszanować.

KŻ/Polityka Czasowniki łączą się z rzeczownikami w pewien ustalony sposób. Przyjęło się w polszczyźnie, że funkcję się pełni, a rolę odgrywa. Dziennikarze rzadko o tym pamiętają, „pełnienie roli” pozwala im poza tym zaoszczędzić trochę miejsca na papierze...

KŻ/Polityka „Pojedyńczy” łatwiej może wymówić, ale na piśmie należałoby zachować poprawny zapis – czyli bez zmiękczenia.

KŻ/Polityka „Zarówno… jak i…” – to konstrukcja skostniała. Spójnika zdarza nam się jednak zapominać. Ze składnią w ogóle miewamy kłopoty: używając jednego elementu takiego związku, pomijamy drugi albo zastępujemy go wedle własnych upodobań (przykłady poprawne: tyle, o ile; nie tylko, lecz także).<br/><br/> Inne problemy ze składnią? Nadmiar dopełnień, niewłaściwa kolejność słów, zawiły szyk, niepoprawnie rozłożone akcenty. W jednym zdaniu można się potknąć doprawdy wielokrotnie.

KŻ/Polityka Dziennikarze są mistrzami tworzenia neologizmów. Jak choćby ten wyżej – wymyślony na potrzeby własne (i wbrew regułom języka) przymiotnik „islamistyczny”. Tymczasem islamiści to znawcy islamu (uczeni i eksperci). Sztandar czy flaga może być najwyżej islamski/islamska.

KŻ/Polityka Na polskie „wydaje się” nakłada się angielskie „seems to be”. Ta kalka może i przysporzy autorom liczby znaków, ale też błędów (składniowych – nie mniej ważnych niż ortograficzne).

KŻ/Polityka Dla językoznawców i zwolenników poprawnej polszczyzny jest to klasyczny błąd składniowy – przyimki rządzą rzeczownikami. Piszemy zatem „przed spotkaniem”, ale „po spotkaniu”. „Przed wojną”, ale „po wojnie”. Z potrzeby skrócenia informacji – i oszczędzenia miejsca – zdarza nam się upiec dwie pieczenie na jednym ogniu. Piszemy więc „przed i po spotkaniu”, co oznacza, że rzeczownik podlega tu tylko drugiemu przyimkowi. To błąd, na który redaktorzy często przymykają oko.

KŻ/Polityka Imiesłowy przysłówkowe (idąc, mówiąc itp.) mają szczególne wymagania składniowe. Wyjaśnijmy rzecz obrazowo: po obydwu stronach przecinka znajdują się zdania składowe. Jeśli używamy imiesłowu, sugerujemy, że podmioty w obydwu zdaniach są takie same. Sygnalizujemy ponadto, że czynności, o których mowa, wydarzyły się w zbliżonym czasie. <br/><br/> Nie popełnimy błędu, jeśli napiszemy na przykład: „Idąc, mówiła” (ten sam podmiot, jednakowy czas wykonywania czynności). Ale jeśli napiszemy: „Idąc, potrącił ją samochód”, błędu już nie unikniemy (po jednej stronie podmiotem jestem „ja”, po drugiej „samochód”). Dziennikarzom zdarza się to nagminnie, imiesłowy skracają bowiem wypowiedzi i wydają się niezwykle poręczne.

KŻ/Polityka Piszemy o zadaniu, ale zaimek wskazuje na rodzaj męski. Błąd do wybaczenia (jeśli stać nas na taką wyrozumiałość) w rozmowie (choćby publicznej). Rozmówcom wszak zdarza się zapomnieć, jak zaczęli zdanie, kończą je więc dowolnie. Na piśmie jednak nie przystoi.

KŻ/Polityka „Autorowi” przybywa znaczeń. Twórca dzieła, inicjator jakiegoś przedsięwzięcia – tylko takie konteksty aprobują polskie słowniki poprawnościowe. Autorem nie jest zaś ten, komu udało się coś osiągnąć, np. strzelić gola. Co należałoby wytknąć zwłaszcza dziennikarzom sportowym, którzy w poszukiwaniu synonimów sięgają niekiedy po niezręczne sformułowania.

KŻ/Polityka Z kłopotami odmieniamy imiona i nazwiska pochodzenia obcego, dostawiając automatycznie apostrof, czasem zupełnie niepotrzebnie. Apostrof jest konieczny, gdy ostatniej głoski wyrazu <b>nie słychać</b>.

KŻ/Polityka Podobnymi zasadami rządzą się nazwy własne. „Y” jest literą wyjątkową – czyta się jak „jotę”, zatem apostrof jest zbędny (ostatnią głoskę słychać).

KŻ/Polityka Apostrof przyswoiliśmy na tyle, że używamy go również przy odmianie skrótowców. Oczywiście błędnie. Jeśli już jakiś skrótowiec odmiany wymaga, to z zastosowaniem dywizu (nie mylić z myślnikiem, kreską nieco dłuższą).

KŻ/Polityka Liczebniki ułamkowe mają szczególne wymagania. Procent się w tym wypadku nie odmienia.<br/><br/> Przypomnijmy przy okazji – procent w dopełniaczu przyjmuje formę „procentu” nie „procenta” (podobnie punkt – „punktu”, a nie „punkta”, co przy okazji ogłaszania wyników rozmaitych egzaminów słychać notorycznie).<br/><br> Trudniejszy okaże się „raz” (jako wyraz zwielokrotnienia), bo zachowuje się nietypowo – piszemy wprawdzie „pół raza” i „półtora raza”, ale już „dwa i pół razy”.

KŻ/Polityka Błędy trudne do przebaczenia – merytoryczne. Czy dziennikarz to zawód zaufania publicznego? Owszem – niezależnie od utyskiwań na poziom polskiego dziennikarstwa to właśnie z mediów dowiadujemy się o ważnych krajowych i światowych wydarzeniach. Tymczasem zdarza się, że co gorliwsi dziennikarze opublikują przedwcześnie informację o czyjejś śmierci albo – jak wyżej – pomylą proste geograficzne fakty.

KŻ/Polityka Partykuła „by” przyłącza się w sposób naturalny do polskich czasowników. Dziennikarzom ta reguła czasem niepostrzeżenie się wymyka.

KŻ/Polityka „Bynajmniej” brzmi elegancko i takie ma zastosowanie (w polszczyźnie oficjalnej, a nawet książkowej), ale wyraz – nomen omen – nad wyraz często słychać w codziennej publicznej debacie. „Bynajmniej” pozostawia z wrażeniem, że mówiący czy piszący jest elokwentny i kompetentny. Gorzej, jeśli pada w znaczeniu: „w każdym razie” („przynajmniej”).

KŻ/Polityka Błąd częsty, bo zapominamy o tej regule – „plac”, „park”, „cmentarz”, „ulica” to tzw. rzeczowniki pospolite. Co oznacza, że nie stanowią elementu nazwy własnej i nie wymagają wielkiej litery.

KŻ/Polityka Reguła niby prosta – rzeczowniki rodzaju męskiego przyjmują w miejscowniku formę „-owie”. Językoznawcy doradzają szukanie analogicznych, bardziej przyswojonych przykładów. Nie przyszłoby nam przecież do głowy, żeby „rów” odmienić na „w rowiu”.

KŻ/Polityka Dawne zwroty zyskują z czasem nowe znaczenia. „Wszem wobec” to dawne „każdemu z osobna”. Dziś mamy na myśli raczej „wszystkim razem i każdemu z osobna”. Z jakiegoś powodu mamy też potrzebę, żeby między „wszem” i „wobec” wstawić spójnik. Niepotrzebnie.

KŻ/Polityka Przyimki odłączają się od rzeczowników, liczebników, przysłówków i zaimków. Tu wystarczy zapamiętać regułę. Ale bywają w polszczyźnie wyrażenia, które trudno uzasadnić jakąkolwiek regułą. Są na tyle utarte, że trzeba się ich po prostu nauczyć – najlepiej przez metodę najskuteczniejszą, czyli repetę.<br/><br/> W przypadku „wszech czasów” dochodzi trudność dodatkowa. „Wszech” (samo w sobie archaiczne) oznacza „wszystkich”. Błędna pisownia łączna wynika najpewniej z faktu, że zwykle „wszech” z rzeczownikami się łączy (por. <i>wszechmoc</i>, <i>wszechświat</i>).

KŻ/Polityka … czyli najmniejszym nakładem sił. Linia nie może być jednak najmniejsza (o dowolnych liniach nie mówimy w kategoriach małości czy wielkości – ale raczej długości). Pisząc czy mówiąc o „najmniejszej linii oporu”, dajemy przy okazji do zrozumienia, że istnieje we wszechświecie „linia oporu”. A naturalnie nie istnieje – opór jest wartością fizyczną.<br/><br/> Podsumowując zatem rozważania na temat dziennikarskich błędów (niewyłącznie dla dziennikarzy zarezerwowanych), należałoby może udzielić takiej porady – jeśli pisać czy wypowiadać się publicznie, to nie po linii najmniejszego oporu. A przynajmniej z uwzględnieniem zasad poprawnej polszczyzny.