Jadwiga ma 70 lat i poczucie, że coś z życiem poszło nie tak. Ale na szczęście ma córkę. Justyna ma 50 lat i poczucie, że w życiu mogło pójść lepiej. Lecz ma córkę. Jagoda ma prawie 30 lat i życie, jak sądzi, przed sobą. Szczęśliwie, mówi, nie ma dzieci. W czasach, gdy Jadwiga rodziła Justynę, przeciętnie matka miała troje dzieci; w pokoleniu Justyny – dwoje. Teraz Polki marzą już nawet słabiej niż Polacy: ci spośród nich, którzy mają dzieci, chcą mieć następne. Młode matki na pytanie, dlaczego nie planujesz następnego poza swoim jedynakiem, odpowiadają (ponad 80 proc. w świeżych badaniach CBOS): bo już mam. Polki nie chcą dzieci, a właściwie nie chcą tyle, ile by naprawdę chciały. Bo w deklaracjach marzą o dwójce. A w praktyce wychodzi 1,3 dziecka na kobietę. Jesteśmy w demograficznej ariergardzie: 208 miejsce na 220 krajów w tzw. wskaźniku dzietności, spędzającym sen z powiek politykom. Ale przecież nie tylko o zimny rachunek ekonomiczny tu chodzi (czyli o to, by w przyszłości miał kto pracować na coraz liczniejszych i coraz dłużej żyjących staruszków). Czy ewolucja się wyłączyła Rzecz znacznie ważniejsza z indywidualnej perspektywy to poczucie szczęścia, satysfakcji, wiara w sens swego istnienia. Psychologia ewolucyjna od lat przekonująco wyjaśnia, że ludzkie potrzeby, motywacje, zachowania mają swe źródła i w kobiecej, i w męskiej nieprzezwyciężonej skłonności do zachowania gatunku. Że nawet tak osobliwe ludzkie zachowania, jak twórczość artystyczna, w istocie rzeczy sprowadzają się do podniesienia swej atrakcyjności w oczach potencjalnego partnera. Że miłość i zazdrość to nic innego, jak swoiste efekty uboczne odwiecznego pragnienia kobiety, by przywiązać partnera do siebie i potomstwa. Zaś po stronie mężczyzny rzecz ma polegać na równie upartym instynkcie, by zapewnić trwanie, ba, jak najszersze rozprzestrzenienie swoich genów. Czyżby te mechanizmy miały się okazać nieprawdą? Albo też z jakichś przyczyn gwałtownie w naszych czasach one się wyłączają? Badacze społeczni przytaczają zwykle kanoniczny zestaw przyczyn, dla których kobiety w krajach zachodnich już w pokoleniu Jadwigi weszły w tzw. demograficzną zimę: antykoncepcję, aktywność zawodową, emancypację w sensie politycznym, kulturowym, mentalnym. Dzieci – powiada się – stały się życiową przeszkodą. Dlaczego Polki uważają dzieci za przeszkodę nie do pokonania? Zwyczajowa wyliczanka – że brak żłobków i przedszkoli, że do pracy trudno wrócić po macierzyńskim, że dziecko to koszty – nie daje odpowiedzi na pytanie. W końcu i babci – Jadwidze, i mamie – Justynie słodko nie było; wyniańczenie dziecka w czasach polowań na tetrowe pieluchy i jedyny nieżrący proszek Cypisek wymagało być może większej desperacji niż dzisiaj. Jagoda – jak wynikałoby z badań SGH – należy do tej połowy bezdzietnych młodych Polek, które nie spotkały dotychczas nikogo, z kim udałby się im obiecujący, dzieciodajny związek. Pogrążających się w przekonaniu, że mężczyzna jest kimś beznadziejnym z natury, z samej tylko psychicznej konstrukcji, z kim dzieci mieć nie warto. Ale i młodzi mężczyźni nie są dziś dobrego zdania o kobietach jako potencjalnych partnerkach na długie lata. Nie rozumieją ich wymagań, oczekiwań, swojej ewentualnej roli nowego ojca i nowego partnera, o czym – z pozoru – tyle się mówi. Żeby zrozumieć, jak doszło do tego międzypłciowego nieporozumienia, trzeba sięgnąć co najmniej dwa pokolenia wstecz. Bo też ludzkie przekonania, postawy, a nawet – jak to nazywają psychologowie – scenariusze życia kształtują się w dzieciństwie. Przekaz doświadczeń z generacji na generację jest równie ważny, jak wzory czerpane od rówieśników, wpływ obecnej kultury i mód, wreszcie indywidualna konstrukcja osobowościowa. A może w istocie rzeczy właśnie ten przekaz jest najważniejszy. Barbara Czerska, filozofka i terapeutka rodzinna, powiada, że powoływanie dzieci na świat jest wyrazem wiary w przyszłość. Ludzie jakby przestali tę wiarę sobie wzajemnie zaszczepiać. Dlaczego kobiety nie wierzą w mężczyzn Wydaje się, że z polskimi kobietami coś osobliwego stało się w emancypacyjnej sztafecie. Że u nas własnymi ścieżkami szła i antykoncepcja, i awans, i przemiana psychologiczna. A przede wszystkim – układanie się na nowo z mężczyznami. Emancypacja Jadwigi była kulawa. Bo nic sobie z tradycyjnej kobiecej roli nie ujęła, a wszystko, co było do dołożenia – dołożyła. Pracowała bardziej z ekonomicznego przymusu niż z przekonania. Do roboty zmuszała bieda. Socrealistyczna para – emancypacyjna propaganda z kobietami na traktorach – to akurat irytowało i odstręczało. Przekonania młodych kobiet w latach 60. rzadko wychodziły poza kanon perfekcyjnej pani domu. Oznaczało to budowanie praktycznie całej swojej tożsamości na mężu i rodzinie. Na samym fakcie posiadania męża i rodziny. Byle nie zostać starą panną. (Społeczne ciśnienie na ożenek dotyczyło też mężczyzn). Cnota do ślubu, a potem już trwanie na wyłączność przy mężczyźnie – władcy. Antykoncepcja? Za rutynową metodę antykoncepcyjną uchodziła – jak to się wtedy mówiło – skrobanka. Mężczyzna był poza tzw. planowaniem rodziny. Podobnie jak poza całym domowym kramem (piszemy o tym w artykule o podziale obowiązków domowych. Ambicje Jadwigi? Wykrochmalone firanki, wysprzątane i napieczone na święta, o 16 każdego dnia obiad na stole. Mężczyzna był poza umyciem szklanki po własnej herbacie, ratami, przydziałem na mieszkanie, w końcu – kolejkami, kartkami na mięso, tzw. jeżdżeniem na handel do Rosji czy Jugosławii (wiozło się cokolwiek – kosmetyki, leki, tekstylia, a przywoziło czarnorynkowe dewizy lub złoto na podratowanie domowego budżetu). Kobieta była opiekuńczo-wychowawcza, mężczyzna bywał ewentualnie kulturalno-oświatowy: zasypiał o 17 na kanapie przykryty gazetą – tak przynajmniej zapamiętała swojego ojca córka Jadwigi, Justyna. Bunt? Tak, ale już na konto Justyny. Justyna musi inaczej. Justyna musi zdobyć wyższe wykształcenie, żeby nie lecieć jako podrzędna urzędniczka do biura na 7 rano. Justyna musi być perfekcyjna. Ciasto na święta oczywiście też, ale najważniejsze, żeby miała prawdziwe, własne pieniądze, prawdziwy, prestiżowy zawód. Mąż? Oczywiście, przecież komuś tak perfekcyjnemu musi przydarzyć się stosowny mąż. Ona musi zasłużyć na męża. Więc życie upływa Justynie z tym zaindukowanym „muszę”. Muszę mieć: dom, dzieci, pieniądze… Justyna to wszystko ma. I poczucie, że jej życie jest imitacją. Ona sama jest imitacją siebie, zewnętrznym wizerunkiem idealnej kobiety – kombajnu. Kariera jest imitacją kariery – nigdy nie była nikim więcej niż wiceszefem mężczyzny. Poręcznym, łagodnym zastępcą do ciężkiej roboty. Sama uwierzyła w stereotyp, że kobieta do tego jest stworzona, choć często z politowaniem obserwowała, jak szefowie imitują kompetencję, siłę, pewność siebie. Mąż jest imitantem męża. Nie odnalazł się po transformacji. Był elektronikiem, zagapił się, firma padła, dorabia na umowę-zlecenie jako elektryk. Wystrojony w niedzielę w drogi płaszcz, kupiony przez Justynę, posadzony za kierownicą drogiego samochodu, wziętego w leasing przez Justynę, wiezie ją do kościoła, a potem na obiad do teściowej, gdzie zasypia przykryty gazetą. Nie, nie jest Justyny posiadaczem. Nie jest też partnerem. Jest egzemplifikacją, gdy na spotkaniach towarzyskich dziwnie utrwalonym teraz zwyczajem baby zasiadają w zaimprowizowanym babińcu i jadą: na emocjonalną pustkę, na lenistwo, na umysłowy zastój swoich chłopów. Takie właśnie dwa scenariusze kobiecego losu dostała w bagażu na swe dorosłe życie Jagoda. Próbuje się im wymknąć. Zresztą ani babcia, ani matka za wzór siebie nie stawiają. Na tę pesymistyczną „historię rodzinną” nakłada się pełen sprzeczności i zafałszowań przekaz kulturowy. Z jednej strony ukazuje się dziś kobiety jako istoty słabe i zagubione w świecie mężczyzn. Z drugiej – dziesiątki zdobywczyń świata, a każda wygląda jak milion dolarów. Psycholog i psychoterapeutka dr Mariola Kosowicz mówi: – Ciągle słyszą: musisz się rozwijać, wyjść z domu, być piękna, wszechstronna, realizować się w pracy. Mieć świat pod kontrolą, siebie pod kontrolą, mężczyzn pod kontrolą, dzieci po kontrolą. Więc coś trzeba z tej listy uciąć. Dlaczego mężczyźni nie rozumieją kobiet Potencjalni partnerzy Jagody też mają podobne rodzinne bagaże i równie sprzeczny przekaz kulturowy ich przytłacza. W dziedzictwie otrzymali figury wiecznie zatroskanej babci Polki i usiłującej doskonale wypełnić swoje role, znerwicowanej matki. Nieobecnych w domowym życiu dziadków i wycofanych na kanapy ojców. Marek Kochan, pisarz, autor m.in. „Placu zabaw”, powieści o ojcostwie, boleśnie, ale nie bez racji uogólniał (w nr. 8 naszego Pomocnika Psychologicznego): „Pokolenie mężczyzn, które dorastało po wojnie, było w dużej części upośledzone, skarlałe. Komunizm ukatrupiał męskość, odbierał mężczyznom moc, chyba że ktoś był partyjnym dygnitarzem lub ubekiem. W domach panował fikcyjny patriarchat – ponieważ ci mężczyźni nie mogli odnosić realnych sukcesów. Świat naznaczony był małością” (To pewnie w dużej mierze odnosi się do męża Jadwigi). Przed następcami kariera zawodowa teoretycznie stała otworem (to znów o mężu Justyny). Ale tak jak na Zachodzie już w latach 70., tak i u nas miało się okazać, że zorganizowany wedle „męskich”, rywalizacyjnych reguł świat pracy mężczyzn przemiela na swoje ofiary (w USA podawano, że aż 80 proc. mężczyzn uważa swoją pracę za pozbawioną sensu i uciążliwą). Ostra walka, teraz również z wykształconymi i ambitnymi kobietami, sprawia, że słabną w sensie ścisłym: żyją średnio 7 lat krócej od kobiet, częściej podejmują próby samobójcze, częściej pokonuje ich rak i zawał. I doznają tego, co w ich mniemaniu męskość kwestionuje najboleśniej: kłopotów z potencją. Jacek Masłowski, filozof, terapeuta, mówi w wywiadach, że dla wielu mężczyzn praca stała się złudnym sposobem na zbudowanie własnej wartości. Alibi na nieobecność w domu, azylem. Bo też nie mają oni własnego miejsca w domu. Nie wiedzą nawet, jak ta męska przestrzeń miałaby wyglądać. Dla ojców to był ogródek, warsztat, garaż, bar. No, może kanapa. A sprzeczność komunikatów kulturowych adresowanych do współczesnych młodych mężczyzn? Masz być silny, nie okazywać żadnej słabości, walczyć. A jednocześnie – empatyczny, pokorny, pomocny. Zarabiać i robić karierę, ale być stale obecnym partnerem. Marek Kochan: „Najczęściej modelem jest celebryta, reprezentujący męskość kuriozalną. Karykatura męskości. Posiada atrybuty męskości – bogactwo, sławę, wianuszek kobiet, ale jest pusty w środku, niedojrzały, nieukształtowany jako człowiek. Forma pozbawiona treści”. Zdaniem prof. Tomasza Szlendaka, socjologa (Poradnik Psychologiczny nr 8), gdy współczesny młody mężczyzna wchodzi w stały związek, gubi się w tych sprzecznościach. Przejmuje się zarabianiem i kredytami, ale też krojem obcisłych spodni i rosnącą łysiną. Zaakceptował nowe rozdanie kart między płciami, ale gra nieporadnie. „Smarujemy pachnącym kremem egalitaryzmu i nakładamy maseczkę nowej, miękkiej męskości, ale spod kremu wyziera od czasu do czasu agresywny, skonstruowany przez ewolucję samiec”. Generalnie jednak młody mężczyzna współczesny nie ma ochoty na matrymonialne zobowiązania. I uogólnia: taka już podła natura kobiety, że czegoś bezustannie chce, ale sama nie wie czego. Z czym one i oni chodzą do terapeuty Wyzwaniu bycia silną i silnym, kontrolującą i kontrolującym – jak się wielu ludziom dziś wydaje – łatwiej sprostać w singielstwie. To dobrze, że samotność (z jakiejkolwiek przyczyny – po rozwodzie, bo los tak chciał, bo sami zdecydowali) nie niesie już odium. Dla dr Kosowicz singielstwo często to jednak tylko eufemizm, bo człowiek chce przynależeć do drugiego, ten filar psychiki się nie zmienia. Toteż single prowadzą zwykle ożywione życie towarzyskie i erotyczne. Chodzą na randki. Umawiają się przez Internet. Wzajemnie oglądają, szacują i nierzadko zawyżają swoje walory. A potem przychodzą do terapeuty z pytaniem: co ze mną nie tak? – opowiada dr Kosowicz. Dlaczego od 4 lat na nikogo nie trafiam? Czasem idą na te randki z przekonaniami. Ona: że on znowu rozczaruje, jak wszyscy faceci. On: że ona ciągle będzie ode mnie czegoś chciała, jak wszystkie kobiety. Z oczekiwaniami, których druga strona nie może spełnić. On chce spotkać laskę do pokazywania się na korcie tenisowym, by podkreślała jego status. I spotyka bizneswoman w latach. Ona – silnego mężczyznę, a trafia na aroganckiego osiłka, który każe jej płacić za kawę (skoro jest dzianą bizneswoman) i nawet krzesła nie odsunie (skoro taka silna). Nierzadko robi się z tego seks jednorazowy i pozostaje poczucie pustki. U dr Marioli Kosowicz pojawiają się kobiety, które już dłużej nie dają rady ogarnąć swego życia i narzuconej przez otaczający świat kobiecej roli. Źle jest z tymi wyłącznie zajmującymi się domem – pod wpływem tzw. archetypu wyzwolonej kobiety wstydzą się tego, że dom i rodzina im wystarczają. Wspaniałe z pozoru singielki powiadają: „38 lat, bez męża, straciłam pracę. Jak pojechać do małego miasteczka, spotkać się z beznadziejnym ojcem, który wydziwiał na moje studia, na całą tę Warszawę, i