Skąd się biorą teorie spiskowe

Piramidy w Egipcie zbudowali kosmici. Oni też wylądowali w 1947 r. w Roswell. Majowie swoim kalendarzem przewidzieli koniec świata. Hitler umarł jako starzec w Ameryce Południowej. Elvis Presley żyje. Morderstwo Kennedy’ego zaplanowali zamożni republikanie. Za zamachem na WTC stoi CIA, które chciało przekonać naród do wojny w Iraku. Księżna Diana została zamordowana na zlecenie brytyjskiej królowej. Katastrofę smoleńską zaplanował „szpieg Wehrmachtu Donald Tusk, KGB i Putin”. Tych, którym trudno pogodzić się z faktem, że los bywa ślepy, kusi, by wymusić na nim sens. Jak to zrobić? Odpowiednio dobrać informacje, połączyć je w szeregi przyczynowo-skutkowe, ułożyć w spójną narrację. I wpisać w przekonania o złym i zagrażającym świecie. Słowem, stworzyć teorię spiskową. Historyk prof. Janusz Tazbir mówi, że teorie spiskowe są stare jak świat. Kto jest skłonny w nie wierzyć? Osoby, które mają wyższy poziom lęku i są nadmiernie podejrzliwe wobec innych. Wbrew pozorom nie ma w tej grupie zbyt wielu dotkniętych zaburzeniami osobowości. Niezależnie od potencjału intelektualnego ludzki umysł przetwarza informacje, po czym pakuje je w gotowe schematy – każdy we własne. Schematy tworzą stereotypy, które opisują rzeczywistość niejako „z automatu”. Zdaniem Gordona Allporta, klasyka psychologii zajmującego się osobowością, jesteśmy skazani na uproszczenia, bo tak działa proces poznawczy. Nie wszyscy jednak w swoim rozumowaniu na tym etapie się zatrzymują. Psychologiczną anatomię myślenia spiskowego opisał Arie W. Kruglanski z Uniwersytetu Maryland. Uważa on, że próbując wyjaśnić sobie konkretne zdarzenie, człowiek najpierw znajduje hipotezę, która jest zgodna z jego przekonaniami. Na to zaś, że rozwija ją w teorię spiskową, ma wpływ kilka elementów. ›Logika pozorna. Schematy, które wykorzystuje mózg, nie mają wiele wspólnego z naukowo rozumianą logiką wnioskowania. Potocznie każdy pojmuje zresztą logikę nieco inaczej. Część z nas jest przekonanych, że los jest „logiczną” sekwencją i konsekwencją zdarzeń. W psychologii nazwano to błędem Monte Carlo (chodzi o złudzenie hazardzisty: skoro pięć razy z rzędu rzucił kością piątkę, to i za szóstym będzie tak samo). Jeśli po deszczu nie przychodzi słońce, a po latach chudych tłuste, szuka się tych, których można obciążyć winą – masonów, Żydów czy iluminatów. ›Wiedza potoczna. Człowiek konstruuje swoje opinie na podstawie tego, co już wie. A w to, co widzi i słyszy, wierzy często automatycznie, bo weryfikowanie informacji to proces, który wymaga czasu. Ponieważ go brakuje, przyswaja wiedzę potoczną. Logik prof. Teresa Hołówka w książce „Myślenie potoczne” pisze, że kieruje ona w stronę magii, mitów, przesądów, ideologii i pseudonaukowych doktryn. Ale paradoksalnie jest w niej silnie zakorzenione przekonanie o tzw. zdrowym rozsądku. Powołujący się na „chłopski rozum” twórcy teorii spiskowych przeczą faktom, które przecież często nie składają się w prostą całość. ›Kolektywizm. To ważny element myślenia potocznego: prawdziwe jest to, co wspólne. Jeśli spotykamy myślących podobnie – choćby wierzących w to, że kosmici regularnie odwiedzają Ziemię – utwierdzamy się w swoich przekonaniach. ›Dychotomia dobra i zła. Zwolennicy prostego podziału na czarne i białe wierzą w mit sprawiedliwego świata: kraje, w których są trzęsienia ziemi, w nagrodę mają ciepły klimat, piękne kobiety są głupie, biedni są szlachetni, a bogaci nieszczęśliwi. Iluzja tego typu ładu daje im poczucie bezpieczeństwa. ›Stałość. Człowiek chciałby, by wszystko było takie samo raz na zawsze, by rzeczywistość nie podlegała modyfikacjom. Konstruujemy więc teorie spiskowe, by mieć system, klucz do rzeczywistości. Tymczasem złożoność wielu zdarzeń wymaga szczegółowej wiedzy integrującej różne dziedziny, począwszy od socjologii, skończywszy na polityce zagranicznej czy fizyce. ›Narracja. Każde nasze przeżycie zostaje zapisane przez umysł, ale w formie przetworzonej, jako narracja. Jej stworzenie jest szczególnie ważne w sytuacjach kryzysowych czy traumatycznych – łatwiej je przyswoić, kiedy ułożą się w opowieść, bo ona porządkuje schematy i wyobrażenia. Kiedy człowiek ma już obmyśloną historię, gromadząc kolejne dane, selekcjonuje je tak, by do niej pasowały. Mechanizm ten opisali w 1993 r. po badaniach amerykańskich ławników psychologowie Nancy Pennington i Reid Hastie. ›Doświadczenie. Na to, jak myślimy o jakimś zdarzeniu, mają też wpływ osobiste przeżycia. Jeśli np. katastrofę lotniczą analizuje ktoś przeżywający silny lęk przed lataniem, jego ocena będzie bardziej powierzchowna. Będzie on również bardziej skłonny do wyrażania skrajnych ocen i abstrahujących od okoliczności sądów. ›B