Kolonializm i blizny w pamięci podbitych narodów

Urazy wobec dostatniego świata Północy, jakie odradzają się na Południu naszej planety, nie są irracjonalne. Psychologia zbiorowych zachowań pomaga zrozumieć, dlaczego dochodzą do głosu dopiero teraz, po kilku dekadach, jakie minęły od końca kolonializmu. I dlaczego wpływają na dzisiejszą politykę. Racja bata, racja pleców W 2001 r. Kofi Annan, ówczesny sekretarz generalny ONZ, i Mary Robinson, Wysoka Komisarz ONZ ds. praw człowieka, zorganizowali w Durbanie konferencję przeciwko rasizmowi. Czarnoskóry Annan powiedział wtedy w mowie otwierającej, że zmarli przemówią tutaj głosami żyjących i będą oczekiwali sprawiedliwości, albowiem „cierpienie i złość nie przeminęły”. Białoskóra Robinson liczyła, że dojdzie do zbliżenia dwóch punktów widzenia: pierwszego – że czasy kolonialne były okresem świetności, i drugiego – że czasy kolonialne były epoką zniszczenia. Afrykanie szybko dali znać, co sądzą o „zbliżaniu dwóch punktów widzenia”. Jeden z liderów afrykańskiej koalicji rzucił europejskim uczestnikom w twarz: „Żądamy, aby kolonializm i niewolnictwo zostały uznane za holocaust i zbrodnie przeciwko ludzkości. Żądamy od Zachodu zadośćuczynienia za grabież naszych surowców naturalnych, za przymusowe przesiedlanie naszej ludności, za nieludzkie traktowanie, za obecną biedę Afryki, która jest wynikiem tej serii zbrodni i rabunku”. W podobnym tonie przemawiali inni afrykańscy przywódcy. Po sali rozchodziły się drwiny i pomruki niezadowolenia. Wyrażali je członkowie delegacji z dawnych krajów kolonialnych – Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii i kilku innych państw. Jean Ziégler, szwajcarski dyplomata, który w książce „Nienawiść do Zachodu” opisuje ten szczyt, ironizuje na temat reakcji Europejczyków: „Sprawiedliwość wynagradzająca krzywdy? Toż to absurdalne oczekiwania podyktowane osobistą urazą. Oczekiwanie skruchy? To tylko zręczny chwyt, który ma odwrócić uwagę (od obecnych represji w niektórych krajach Południa – A.D.). Zadanie, z którym musi poradzić sobie pamięć? To tylko słowa mające wywołać poczucie winy; więcej nawet – to szantaż, który ma zmusić Zachód do ustępstw finansowych i gospodarczych”. Być może nikt nie wyraził w sposób bardziej dosadny buty Zachodu niż Nicolas Sarkozy w czasie kampanii prezydenckiej 2007 r.: „Marzenie Europy, które ucieleśniał Bonaparte w Egipcie, Napoleon III w Algierii (i inni) nie było marzeniem o podboju, lecz chęcią niesienia cywilizacji. Przestańmy przedstawiać przeszłość Francji w czarnych barwach. Chcę zapytać wszystkich tych, którzy czują potrzebę przepraszania: w imię jakiego prawa mielibyśmy domagać się, by synowie brali na siebie winy ojców – najczęściej zresztą wyimaginowane?”. Pewien historyk kolonializmu, cytowany przez Zieglera, zauważył, że „ostatni etap kolonializmu polega na skolonizowaniu historii kolonializmu”. Zbliżenie dwóch punktów widzenia? Czyli: racji bata i pleców bitego? Dzisiejsze roszczenia ludów Południa i otwarta nieraz wrogość, zazwyczaj tylko słowna, wobec bogatych krajów mają bezpośredni związek z przeszłością. Zachodnie niezrozumienie tej wrogości czy – jak chce Ziegler – nienawiści płynie z niewiedzy o przeszłości, a może jeszcze bardziej z niechęci do zmierzenia się z nią. Spotkanie poprzez gwałt W podręcznikach szkolnych nie czytaliśmy takich opisów: generał Thomas Robert Bugeaud, generalny gubernator Algierii w latach 40. XIX w., wynalazł szczególną metodę eksterminacji tubylców, która zyskała uznanie w Paryżu; nadano jej nazwę „wędzarnia”. „Polegała – jak pisze Ziegler – na spędzeniu ludności całej wioski do pieczary, u wejścia do której podkładano ogień. Żołnierze posilali się spokojnie, oglądając płomienie i słuchając dochodzącego z ogarniętej dymem jaskini skowytu uwięzionych wewnątrz kobiet i dzieci. Gdy umilkły ostatnie krzyki umierających ludzi, żołnierze zamurowywali wejście do pieczary”. „Cała ta filozofia obsesyjnej pogardy i nienawiści, podłości i zdziczenia, nim zainspirowała budowę Kołymy i Oświęcimia, została wieki wcześniej sformułowana i zapisana przez kapitanów »Marthy« i »Progresso«, »Mary Ann« czy »Rainbow« w ich kabinach, kiedy patrząc przez okno na lasy palmowe i rozgrzane plaże, czekali na swoich statkach, uczepionych wysp Sherbro, Kwale czy Zanzibar, na załadunek kolejnej partii czarnych niewolników”. To już Ryszard Kapuściński w „Hebanie”. Migracje to motor historii, a społeczeństwa, które zamykają się przed spotkaniem z Innym, same skazują się na zniknięcie – pisał Carlos Fuentes, wybitny pisarz z Meksyku. Metysaż był siłą napędową, która uczyniła ze świata iberyjskiego w Europie i obu Amerykach wspólną przestrzeń języka i przyczyniła się do nieoczekiwanego bogactwa kultury. Ale to bogactwo, którym dzisiaj się cieszymy, było opłacone hektolitrami rozlanej krwi, zagładą ludów, unicestwieniem całych społeczności autochtonicznych. Nie było „spotkania kultur”, jak pisano obłudnie w Europie przy okazji 500-lecia konkwisty. Był brutalny najazd, kradzież ziemi, zniewolenie ludzi, morze cierpienia. Śmierć. Metys, człowiek „rasy kosmicznej”, o którym pisał w XX w. meksykański filozof José Vasconcelos, narodził się z gwałtu, a gwałt ciążył na nim w rozmaity sposób przez kilka wieków; w jakimś sensie ciąży do dziś. Hiszpańscy i portugalscy konkwistadorzy tworzyli pseudointelektualne teorie o wyższości rasowej Europejczyków. Za ich pomocą uzasadniali panowanie nad autochtonami i uprowadzonymi mieszkańcami Afryki, których zamieniali w niewolników. Zniewolonych można było wynająć, zlicytować, zastawić. Byli jak dobra handlowe, bydło. Wielu zmuszanych do pracy w kopalniach złota i srebra na terenach dzisiejszego Peru i Boliwii, na plantacjach Brazylii zapadało na choroby, umierało z wycieńczenia, popełniało samobójstwa. Co jakiś czas dochodziło do buntów – i znowu lała się krew. Zbrodnie nie zakończyły się w pierwszych dziesięcioleciach podboju. Na przełomie XIX i XX w. Kofani, Sionowie i Sekojowie mieszkający nad rzeką Putumayo – terenach Kolumbii, Ekwadoru, Peru i Brazylii – padli ofiarą boomu kauczukowego. Rolę konkwistadorów odgrywał biznes eksploatujący surowce naturalne, a jego ofiarami byli autochtoni. „Nie istniały poważne statystyki, to co napisano na ten temat, było niejasne, liczby różniły się znacznie w zależności od źródła – rozważa na kartach powieści Maria Vargasa Llosy „Marzenie Celta” Roger Casement, wysłannik brytyjskiego rządu, który donosił o zbrodniach firm kauczukowych. – Najbardziej wiarygodny wydawał się rachunek wykonany przez nieszczęsnego podróżnika i etnologa francuskiego Eugčne’a Robuchona (zaginionego z niewyjaśnionych przyczyn w Putumayo w 1905 r., gdy kartografował region pozostający pod zarządem Julia C. Arany), według którego siedem lokalnych plemion – Huitoto, Ocaina, Muinane, Nonuya, Andoque, Rezigaro i Bora – liczyło w sumie jakieś 100 tys. głów, zanim kauczukowa gorączka sprowadziła tu »cywilizowanych«. (...) Tak czy owak, obecnie tu żyło nie więcej niż jakieś 10 tys. Indian. Oznaczało to, że reżim wprowadzony przez firmy kauczukowe doprowadził do śmierci trzech czwartych populacji autochtonicznej. Niewątpliwie wielu z nich padło ofiarą ospy, malarii, beri-beri i innych chorób. Jednakże przeważająca większość zginęła z powodu wyzysku, głodu, okaleczeń, dybów, morderstw”. Zbliżyć rozbieżne punkty widzenia – konkwistadorów i podbitych? Czy to nie makabryczny żart? Nieraz miałem okazję obserwować przebudzenie zranionej pamięci w krajach Południa – na zlotach ruchów sprzeciwu w Porto Alegre, w Kenii w czasie wyborów, w peruwiańskiej Cajamarce, gdzie lokalna ludność buntowała się przeciwko łupieniu ich naturalnego bogactwa – złota – przez międzynarodowe koncerny górnicze, niszczące przy okazji środowisko naturalne. Gdy na Południu budziła się owa zraniona pamięć, na Północy odradzała się idea „liberalnego imperium”, które za pomocą programów dostosowawczych Międzynarodowego Funduszu Walutowego czy zbrojnych interwencji niosła południowcom – najchętniej tym, którzy mają strategiczne surowce – „sprawdzone” rozwiązania ekonomiczne. Głód za koleje W XIX w. krytyka imperializmu była rodzajem prowokacji, stać na nią było niewielu, jak Josepha Conrada czy szkockiego arystokratę i socjalistę Cunninghame’a Grahama, czy też wysłannika rządu brytyjskiego do Konga Rogera Casementa, którzy próbowali spojrzeć na europejski imperializm oczami podbitych. Podbijani – jak pisał Graham – „doskonale zdają sobie sprawę, że postulaty poprawy rządów, postępu i prawości stawiane słabszym narodom przez potęgi chrześcijańskie mają na celu ich aneksję”. Propagatorzy współczesnej wersji mitu liberalnego imperium ignorują ten punkt widzenia. Zachwalają dorobek kolonializmu np. w Indiach: sieć kolejową czy instytucje, takie jak parlament, zapominając o tym, że właśnie w Indiach polityka Brytyjczyków wespół z suszą doprowadziły w latach 1876–79 do śmierci milionów ludzi; szacunki wahają się od 5,5 do 12 mln ofiar głodu. Ludzie umierali mimo istnienia kolei i milionów ton zboża w obrocie handlowym. Głodnych można było nakarmić, ale akcję ratunkową uznano za sprzeczną z zasadami rynku i interesami imperium. W tym samym czasie imperialny wolny rynek karmił indyjskim zbożem inne części świata, z Londynem na czele. Tę gigantyczną katastrofę humanitarną zrekonstruował amerykański historyk Mike Davis w książce „Late Victorian Holocausts. El Nino Famine and the Making of the Third Word” (Książka Roku 2002 wg World History Association). Davis dowodzi, że to w epoce wiktoriańskiej tkwią korzenie dzisiejszego status quo obszarów, które podczas zimnej wojny zaczęto nazywać Trzecim Światem, a dziś globalnym Południem. Miliony Hindusów zmarły z głodu, bo ich praca i produkcja stały się częścią nowoczesnej gospodarki światowej – na prawach prowincji. Dzisiaj rozmaite programy dostosowawcze dla krajów biednych, które Północ opakowuje w retorykę włączania biednych peryferii w krwiobieg globalizacji, jawią się wielu południowcom jako powtórka dawnego wyzysku, ekonomicznego zniewolenia, nawet gwałtu – w nowych szatach. Dzieje się tak m.in. dlatego, że pamięć o przeszłości wciąż jest żywa, a opowieść o tamtej makabrze nie została przez potomków krzywdzicieli w pełni uznana. Jean Ziegler opisuje spotkanie z Saralą Fernando, dyplomatką ze Sri Lanki: „Pamięta pan – mówi Fernando – co (Anglicy) zrobili z indyjskimi tkaczami? Żeby zniszczyć przemysł tekstylny w Indiach i narzucić monopol, obcinali palce miejscowym tkaczom – mężczyznom, kobietom i dzieciom. A kiedy dotarli do nas, na Sri Lankę, setki tysięcy hektarów ziemi, na których mieszkali i z których żyli lankijscy chłopi, uznali za waste lands – ziemię nienależącą do nikogo. Miejscowi chłopi zostali z niej wypędzeni. Setki tysięcy osób umarły wówczas z głodu. Angielskie plantacje herbaty powstały na zbiorowych grobach naszych rolników...”. Ziegler nie dziwi się tym słowom, bo zna historię. Dziwi się natomiast, że dyplomatkę ze Sri Lanki oburza potępienie przez kraje zachodnie dyktatury w Sudanie, oskarżanej o ludobójstwo w Darfurze. Mimo to próbuje zrozumieć motywy rozmówczyni, znaleźć w jej myśleniu racjonalne jądro, uniwersalną lekcję. „Odbierała potępienie dyktatury Omara Baszira jako niedopuszczalny atak wymierzony w narody południowej półkuli”. Dlaczego? Bo „wziąwszy pod uwagę zbrodnie popełnione i nadal popełniane przez Zachód, uważa za nieprzyzwoitość powoływanie się przez zachodniego ambasadora na prawa człowieka, niezależnie od okoliczności, w jakich ma to miejsce. W Nowym Jorku i Genewie ogromna większość jej algierskich, filipińskich, senegalskich, egipskich, pakistańskich, bengalskich, kongijskich kolegów myśli tak samo jak ona. Ich pamięć przechowuje te same blizny...”. O jakie blizny i o jaką pamięć chodzi? Żyjemy na początku XXI w., a zbrodnie kolonializmu, o których wciąż mówią rzecznicy Południa, skończyły się w jednych miejscach świata pół wieku temu, w innych jeszcze dawniej. Z pomocą przychodzi psychologia, zwykle niedoceniana w rozważaniach o wielkiej, globalnej polityce. „Istota traumy polega na tym, że przytłacza ona ofiarę – pod jej naporem załamuje się normalny sposób myślenia i reagowania, zdolność do rozsądnego rozumowania i działania. Ofiara traumy szuka pomocy, by odzyskać równowagę” – czytamy w książce „Czym jest trauma” (pod red. Caroline Garland). Dopowiedzmy: ofiary zbrodni i ich potomkowie pragną opowiedzieć swoją historię i być wysłuchanymi. To warunek niezbędny powrotu do równowagi. Brak zrozumienia, empatii czy choćby wysłuchania i uznania opowieści pokrzywdzonych może mieć w sferze stosunków międzynarodowych podobne skutki, jakie ma w relacjach między jednostkami czy mniejszymi grupami. Nienawiść za cynizm „Podobnie jak jednostki, tak i społeczeństwa mogą znaleźć się w stanie szoku i paraliżującego rozbicia wywołanego nieoczekiwaną napaścią z zewnątrz, której towarzyszy niebywała przemoc niemieszcząca się w żadnej istniejącej wcześniej kategorii. A jak reaguje społeczeństwo dotknięte takim szokiem? Spycha traumatyzujące wydarzenie, z którym nie potrafi sobie poradzić jego świadomość, w najgłębsze zakamarki pamięci”– to ustalenia badacza świadomości zbiorowej Maurice’a Halbwachsa, który zmarł w 1945 r. w Buchenwaldzie, nie doczekawszy wyzwolenia obozu. Wydawca Halbwachsa dodaje, że „społeczeństwa mają wspomnienia, które na pewien czas wymazują z własnej historii”; chodzi – dodajmy – o traumatyczne wspomnienia. „Im bardziej wydarzenie jest traumatyzujące dla danego społeczeństwa, tym głębiej spycha je ono we własną podświadomość. Świadomość kolektywna potrzebuje więc czasu, by oswoić przeżyty koszmar”. Koszmary wracają po latach: ofiara zaczyna mówić o krzywdach, upomina się o godność, publiczną pamięć o zbrodniach, nieraz również o zadośćuczynienie. Dzisiejsza niechęć czy wręcz nienawiść wielu ludzi i społeczeństw Południa do Północy jest ilustracją tego mechanizmu. Ta nienawiść, która jest reakcją na cynizm, hipokryzję i stosowanie podwójnych standardów przez Północ, „nie jest – jak pisze Ziegler – w żadnym wypadku ślepa i zwyrodniała, wręcz przeciwnie, rozwija dyskurs w oparciu o racjonalne argumenty. Przynosi ona w efekcie kompletne sparaliżowanie działań ONZ. Blokując międzynarodowe negocjacje, pozostawia bez rozwiązania konflikty i p