Dlaczego chcemy wonieć chemią

Na naturalny zapach ludzkiego ciała składa się wiele woni. Inaczej pachną dłonie i stopy, inaczej włosy i skóra głowy, inaczej genitalia, pachy, oddech. Z biologicznego punktu widzenia osobnicza woń jest czymś niesłychanie cennym. Zapach, szczególnie potu, jest bogatym nośnikiem informacji genetycznych, stanowi niepowtarzalną wizytówkę, w którą każdego wyposażyła natura. Pozwala rozpoznać jednostki należące do rodziny czy grupy, a więc odróżnić wrogów od przyjaciół. Pomaga w doborze partnerów seksualnych, informując, czy mieszanka ich genów stworzy wartościowe potomstwo. Informuje o zdrowiu lub chorobie człowieka, płodności, a nawet stanie psychicznym i emocjonalnym. A jednak, zamiast korzystać z tego subtelnego systemu znaków, tzw. cywilizowani ludzie robią wszystko, żeby stał się on nieczytelny. Używają środków higieny niemal obsesyjnie, nie zważając na ostrzeżenia lekarzy, którzy alarmują, że wyjaławianie naskórka pozbawia skórę dobrotliwych szczepów bakterii, zmienia jej PH i naraża na inwazję grzybów i alergenów. Poddają ciało licznym zabiegom, które mają sprawić, że będzie wydzielać jedynie zapach uznany przez nowoczesność za pożądany: ten stworzony w laboratorium. Podstawowa przyczyna, dla której nie jesteśmy dumni z naszej biologicznej wizytówki, jest prozaiczna – nasz zapach przyciąga nie tylko atrakcyjne osobniki płci przeciwnej, ale przede wszystkim bakterie. Wydzieliny gruczołów łojowych i potowych są dla nich świetną pożywką. To właśnie one sprawiają, że niemyte ciało wydziela odpychający zapach, określany dosadnie jako odór, fetor lub smród. Wrażliwość na ludzkie zapachy jest do pewnego stopnia kwestią przyzwyczajenia. Zmysł powonienia wykształcił mechanizmy obronne, które chronią nas przed nadmiarem odbieranych wrażeń. Jeśli jesteśmy zbyt natrętnie atakowani jakimś zapachowym bodźcem, po prostu przestajemy go czuć. Jednak zapachowa wyrozumiałość ma swoje granice. Ludzie, zwłaszcza ci z uprzywilejowanych warstw społecznych, usiłują więc wyeliminować, a przynajmniej stłumić swój przykry zapach od dawien dawna. Robią to z mniejszym lub większym zapałem, w zależności od obowiązujących w danej epoce religii, systemów filozoficznych i poglądów naukowych. Historia higieny jest zatem historią stosunku człowieka do własnego ciała. Przyjemność kąpieli kontra woń świętości Starożytni cenili sprawność fizyczną na równi z umysłową i uważali – podobnie zresztą, jak my dzisiaj – że ciało i psychika są sprzężone. Grecy ćwiczyli długie godziny w gimnazjonach, a później oczyszczali się dokładnie za pomocą oliwy, piasku i skrobaczki, a także zimnej wody. Kąpiel była dla nich codziennością, ale do rangi rytuału wynieśli ją dopiero Rzymianie. Łaźnie zostały wyposażone nie tylko w baseny z gorącą i zimną wodą, ale także w boiska do ćwiczeń, ogrody, a nawet biblioteki i lupanary, co świadczy o tym, że żadna z ludzkich potrzeb nie wydawała się ich użytkownikom mniej ważna od pozostałych. Dbałość o higienę uważano za cnotę towarzyską i przejaw kultury, a słowo lautus – umyty, wykąpany – szybko zaczęło oznaczać również elegancki i wytworny. Średniowiecze odziedziczyło po antyku system łaźni, ale już nie potrzebę ich używania. Początkowo władze kościelne nie zabraniały kąpieli wprost, ostrzegały tylko, żeby nie czerpać z nich przyjemności i przed wejściem do łaźni czynić znak krzyża. Jednak nieufność wobec ciała rosła, krytyka kąpieli przybierała na sile, i chrześcijaństwo wkrótce doszło do wniosku, że najpobożniej jest nie myć się w ogóle. Zdarzali się tacy, jak św. Agnieszka, którzy chlubili się tym, że nie mieli kontaktu z wodą przez całe życie. Odór, jaki roztaczały te niemyte ciała, musiał być potężny, noszono go jednak dumnie i określano jako „woń świętości”. Z czasem, kiedy system feudalny w Europie okrzepł, ustały najazdy barbarzyńców i życie stało się spokojniejsze, rozkwitła kultura dworska, a wraz z nią system dobrych obyczajów. Na powrót uznano, że myć się jednak wypada, choć z początku wchodziły w grę głównie twarz i dłonie. Wkrótce krzyżowcy wracający z Ziemi Świętej zaczęli opowiadać o wspaniałej instytucji, z jaką się tam zetknęli – była to hammam, łaźnia. Przypomniano sobie, że w Europie łaźnie też przecież były. Restaurowano więc stare, budowano nowe i zaczęto chętnie z nich korzystać. Co ciekawe, często łaźnie bywały koedukacyjne i bardzo szybko kąpielom zaczęły towarzyszyć wino, masaże i profesjonalne usługi seksualne. Ciało przestało być represjonowane, a życie znowu stało się piękne. Kres tym rozkoszom położyła epidemia dżumy, która w XIV w. zabiła co najmniej jedną trzecią mieszkańców Europy. Król Francji Filip IV polecił lekarzom z wydziału Uniwersytetu Paryskiego zbadać genezę zarazy, a ci obwieścili: wszystkiemu winna jest kąpiel! Kontakt z wodą miał otwierać w ciele pory, przez które przedostawały się do ludzkiego organizmu chorobotwórcze miazmaty. Teoria porów sprawiła, że na blisko 200 lat ludzie przestali się myć. Zamiast tego zmieniali bieliznę, bo uczeni uważali, że białe płótno wywabia i pochłania pot. Nie myto się więc z troski o ciało, a nie z powodu pogardy dla niego. Naturalnie przedstawiciele bogatszych warstw używali przeróżnych pachnideł, jednak efekt musiał być tym bardziej przykry dla nosów. W XVIII w. woda zaczęła wracać do łask, głównie za sprawą nowo odkrytej mody: hydroterapii. W uzdrowiskach zażywano kąpieli, a angielscy lekarze ogłosili, że zimna woda sprzyja higienie i hartuje. Anglicy zaczęli także budować łazienki z bieżącą wodą. Pojawiła się nowa teoria, mówiąca, że skóra powinna oddychać, a mycie się jest jednak zdrowe. Religię z kultu czystego, wykąpanego i pachnącego ciała uczynili Amerykanie. Stawiane od nowa miasta łatwo było wyposażyć w urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne, ale – jak to w historii bywa – nie tylko te możliwości były główną przyczyną tej higienicznej rewolucji. Na arenę walki o ludzkie dusze i sposób myślenia ludzi o sobie wkroczył w pewnym momencie nowy zawodnik: reklama. Groza woni i utrata szczęścia Wystarczy włączyć telewizor lub wejść do sieci, aby trafić na tysiące spotów, w których przekonuje się ludzi, że ciała mogą ich zdradzić w każdej chwili. Jeśli zostawią je samym sobie, dosłownie wyleje się z nich fala smrodu. „Zapach ciała jest doskonałym przykładem zabiegów marketingowych opartych na bezimiennym strachu” – pisze w książce „Kultury kultury popularnej” socjolog kultury dr Marek Krajewski. Lęk jest tym silniejszy, że zapachu własnego ciała podobno nie jesteśmy do końca świadomi. Cuchnę, lecz sam o tym nie wiem – oto doskonała konstrukcja, którą świat reklamy zdołał wsączyć w nasze umysły tak głęboko, że uwolnienie od niej stało się właściwie niemożliwe. Ilość środków, które można wepchnąć klientom hołdującym temu przekonaniu, jest praktycznie nieograniczona. Aby pozbyć się zapachu stóp, powinniśmy stosować kremy, dezodoranty, antyperspiranty, talki i wkładki do butów. Woń pach niwelujemy, usuwając owłosienie (kremy i plastry do depilacji, maszynki, kremy i pianki do golenia, balsamy opóźniające ponowny wzrost włosów), a następnie aplikując dezodorant lub antyperspirant. Zapach oddechu z pewnością skutecznie zlikwidują pasty do zębów, płyny do płukania jamy ustnej i guma do żucia. Na celowniku są też genitalia, których biologiczny zapach jest specyficzny na tyle, że szczególnie łatwo wzbudzić co do niego lęk. Już w latach 60. wynaleziono dezodorant myjący i odświeżający kobiece miejsca intymne. I choć feministki protestowały przeciwko zawartej w jego reklamach sugestii, że ciało kobiety jest „z przyrodzenia” obrzydliwe i cuchnie, sprzedaż rosła, dopóki nie okazało się, że preparat działa drażniąco i uczula. Dezodorant wycofano, ale lęk pozostał i nadal ogromnym powodzeniem cieszą się zapachowe żele do higieny intymnej, pachnące podpaski i wkładki do bielizny, które należy nosić na co dzień. Co się stanie, jeśli człowiek zaniecha stosow