Jak iluzjoniści „zaczarowują” widzów

Kwiecień 1983 r., wieczór. Na nabrzeżu rzeki Hudson, na specjalnie przygotowanej platformie z dwiema kolumnami po bokach, siedzi podekscytowana publiczność. Przed telewizorami miliony widzów, bo o tym, co się za chwilę stanie, będą informować media niemal na całym świecie. Symbol Ameryki, ważąca prawie 230 ton Statua Wolności, zniknie im z pola widzenia. Na dowód, że posąg się zdematerializował, dwa słupy światła będą przecinać przestrzeń, w której jeszcze przed chwilą można go było zobaczyć. Na niebie nie zabraknie helikopterów, które krążąc wokół miejsca, w którym stał monument, tym razem nie rozbiją się o żaden jego element. A później, gdy znów wróci na swoje miejsce, już nie ona będzie bohaterką tego wieczoru, ale David Copperfield – człowiek, który sprawił, że zniknęła. Zresztą jego imię i nazwisko będzie odmieniane przez wszystkie przypadki jeszcze nie raz. Choćby wtedy, gdy przeniknie Wielki Mur Chiński, będzie swobodnie unosił się nad Wielkim Kanionem, pokona zabezpieczenia słynnego więzienia Alcatraz czy pozwoli bez większego uszczerbku na zdrowiu przeciąć swoje ciało laserem na dwa kawałki. Te, jak i wiele innych numerów przyniosą mu nie tylko uznanie (m.in. 11 rekordów w Księdze Guinnessa) i pieniądze (lokujące go w czołówce najlepiej zarabiających gwiazd na świecie), ale przede wszystkim sławę. Sprawią też, że iluzjonistyczne pokazy nabiorą zupełnie innej oprawy i staną się pożądanym kąskiem w telewizyjnych ramówkach, bo fascynacja sztukami magicznymi trwa od stuleci. Weźmy choćby indyjskiego fakira z tajemniczą liną, o którym wzmiankę w swoich zapiskach umieścił arabski podróżnik Ibn Battuta już w XIV w. Mężczyzna wkłada do wiklinowego kosza gruby giętki sznur, który pod wpływem hipnotyzującej gry instrumentu wysuwa się z pojemnika niczym sztywny pal z głębi ziemi. Następnie pojawia się mały chłopiec, który wspina się na jego czubek i w zależności od wersji albo znika, albo spada na ziemię, albo zwyczajnie schodzi na dół. Dziś w internecie można znaleźć dziesiątki teorii odsłaniających kulisy takiego numeru (część z nich mówi o specjalnej konstrukcji liny, część o złudzeniach optycznych ujętych na zdjęciach i nagraniach, a część o tym, że istnienie triku jest tak samo wiarygodne jak miejskie legendy). Niezależnie od tego, jaka jest prawda, nagranie ze współczesną wersją tego numeru ma w internecie miliony wyświetleń. Podobnie zresztą jak występy Copperfielda. Magicy i iluzjoniści wykorzystują przeróżne techniki, by wprowadzić odbiorców w zdziwienie, a nawet osłupienie, a ci chętnie się temu poddają. Wszystko dla dobrej zabawy i rozrywki, i oczywiście emocji. Ale nie tylko. Dr Adam Anczyk z Akademii Ignatianum w Krakowie, który od lat zajmuje się naukowo związkami magii i psychologii: – Źródeł współczesnej fascynacji magią upatrywałbym w tęsknocie kultury współczesnej za światem zaczarowanym. Proszę spojrzeć na topikę popularnych, kasowych produkcji filmowych czy bestsellerowych powieści – żeby wymienić przykłady najbardziej oczywiste – Harry’ego Pottera czy serię filmów na podstawie dzieł J.R.R. Tolkiena. Powiedziałbym również, że w kulturze europejskiej, a szerzej – świata Zachodu, istnieje zapotrzebowanie na mit. Psychologia, jako dość nowa dziedzina nauki, zaczęła zajmować się analizą pokazów iluzjonistycznych dopiero u schyłku XIX w. Wtedy też zaczęły powstawać nieznane dotychczas narzędzia, które umożliwiały prowadzenie i dokumentowanie poczynionych obserwacji. Jednym z nich był specjalny aparat zwany fotorewolwerem, który umożliwiał utrwalanie sekwencji ruchów na kolejnych fotograficznych kadrach. Kolejne lata przynosiły kolejne odkrycia, choć żywy wzrost zainteresowania tematem zaobserwowano ponownie dopiero w XXI w. W ostatnich latach badania nad analizą technik iluzjonistycznych, którym coraz częściej sprzyja rozwój technologii, nabierają tempa. Dziedzinę, która się nimi zajmuje, nazywa się już nawet neuromagią. Badacze zdali sobie sprawę, że osoby zawodowo zajmujące się iluzją wiedzą – zazwyczaj na podstawie własnej intuicji i doświadczeń – jak manipulować oczekiwaniami, przekierowywać uwagę odbiorców czy subtelnie wpływać na podejmowanie przez nich określonych decyzji. Doszli zatem do wniosku, że poznanie tych mechanizmów może być niezwykle istotne z punktu widzenia wielu obszarów życia społecznego, zazwyczaj niemających z magią zbyt wiele wspólnego. Susana Martinez-Conde, szefowa Visual Neuroscience Laboratory w Barrow Neurological Institute w Phoenix w Arizonie, magiczny show przyrównuje w „The Guardian” do „mentalnego jujitsu”, które bombarduje wszystkie zmysły i przytłacza umysły ilością zadań, z którymi nie są one w stanie sobie jednocześnie poradzić. Twierdzi, że przy takiej ilości bodźców człowiek jest bezbronny i praktycznie nie ma szans, by wyłapać, jak skonstruowane są poszczególne pokazy. Potwierdza też, że iluzjoniści intuicyjnie posiadają wiedzę, która może mieć niezwykłe zastosowanie także w innych dziedzinach – przede wszystkim to, jak operować emocjami i uwagą widza, by osiągnąć zamierzony efekt. Potwierdza to także Maciej Pol, najsłynniejszy polski iluzjonista, który od lat występuje ze swoją żoną Izą (z zawodu psycholożką) na scenach całego świata. – Nasz show jest perfekcyjnie wyreżyserowany. Doskonale wiemy, jak zachowa się widz – w którą stronę spojrzy, kiedy się zaśmieje. Znamy techniki, by tymi reakcjami widzów sterować, prowokować pewne sytuacje. Jednak dla nas najważniejsze jest, by zaprosić widza do świata emocji, które zostaną z nim jeszcze na długo. Psychologiczne mechanizmy wykorzystywane przez iluzjonistów powoli przestają być tajemnicą. 1. Widzenie tego, czego nie ma Jedną z technik stosowanych przez iluzjonistów jest bazowanie na przyzwyczajeniach i przewidywaniu przyszłych wydarzeń na podstawie dotychczasowych. Doskonale obrazuje to słynny eksperyment dr. Gustava Kuhna z kanadyjskiego York University. Magik trzyma w dłoniach piłeczkę, którą dwukrotnie podrzuca do góry i ponownie łapie. Za trzecim razem wykonuje identyczny gest podrzutu, patrzy w górę, śledząc trajektorię lotu, jednak sam przedmiot chowa w dłoni. A jednak 2/3 badanych w ogóle nie dostrzega różnicy i twierdzi, że również za trzecim razem widzieli piłkę w powietrzu. Podobny mechanizm dotyczy też siły oddziaływania mniej lub bardziej bezpośredniej sugestii. Obrazuje to seria eksperymentów wykonana przez prof. Richarda Wisemana i dr Emmę Greening z University of Hertfordshire. Naukowcy przedstawili badanym krótki filmik, na którym iluzjonista wyginał metalowy klucz, a następnie kładł go na biurku. Połowa widowni została dodatkowo poinformowana, że odłożony klucz będzie, leżąc na blacie, samoistnie się odginał. Po zakończeniu eksperymentu okazało się, że widzowie, którzy otrzymali tę informację, częściej mówili, że było to dla nich widoczne. Co więcej, okazało się, że ci, którzy otrzymali tę sugestię, byli zdecydowanie bardziej pewni tego, co w ogóle działo się z kluczem. Z podobną sytuacją mamy do czynienia, gdy iluzjonista próbuje podpowiedzieć widzom, jak dana sztuczka została skonstruowana. Zauważono, że nawet gdy wskazówki, które podaje, są ewidentnie nieprawdziwe, będą oni ignorować inne sygnały, które pomogłyby im w prawidłowym rozszyfrowaniu iluzji. Psychologowie zwracają uwagę, że taką sytuację można też przełożyć na szerszy mechanizm: jeśli człowiek ulegnie pewnym sugestiom dotyczącym rozwiązania danego problemu, ciężko mu w ogóle rozważać inne warianty. 2. Niewidzenie tego, co jest W eksperymencie przeprowadzonym w 1999 r. przez Daniela Simonsa i Christophera Chabrisa z Harvard University uczestnicy byli poproszeni o obserwację na ekranie dwóch grup ludzi rzucających do siebie piłkę. Jedni byli ubrani w białe, drudzy w czarne stroje. Wiedzieli, że po obejrzeniu filmu będą poproszeni o podanie liczby podań, które wykonali gracze w białych koszulkach. W trakcie eksperymentu pomiędzy dość intensywnie poruszającymi się zawodnikami na chwilę pojawił się człowiek przebrany za małpę. Przeszedł pomiędzy nimi, a nawet przez moment zatrzymał się dokładnie przed samym obiektywem kamery. Prawie co druga osoba śledząca eksperyment (46 proc.) w ogóle go nie zauważyła, prawdopodobnie dlatego, że ich uwaga była skupiona na białych strojach, a małpa miała ciemne futro. Gdy prof. Richard Wiseman z University of