Za kulisami świadomości wiele się dzieje

Czy jest ci teraz wygodnie? Podoba ci się okładka tego numeru? Czy człowiek, z którym ostatnio rozmawiałaś, jest osobą dominującą? Czy możesz mu zaufać? Czy masz intuicję? Człowiek to po prostu wie, więc odpowiedzi na każde z tych pytań udziela automatycznie. Pojawiają się one w jego umyśle szybko, bez szczególnego rozważania za i przeciw, jakby znikąd. Niemal bezwysiłkowo, z poczuciem oczywistości. Kluczem jest tu słowo niemal. Aby odpowiedzieć, umysł wykonuje bowiem ogrom mentalnej pracy. Wnikliwie obserwuje, analizuje i porównuje ogromną ilość bieżących i zmagazynowanych w przepastnych archiwach pamięci danych, dokonuje serii wielozmiennowych ocen. A wszystko to nieświadomie, jakby poza „wzrokiem” człowieka. Dzięki intuicji. Z tej milczącej, odbywającej się pod powierzchnią świadomości, nieustannej pracy umysłu biorą się wrażenia, domysły, osądy, przeczucia i większość decyzji. Wewnętrzny GPS Jak szacuje izraelsko-amerykański psycholog i ekonomista Daniel Kahneman, laureat Nagrody Nobla za odkrycia, które podważyły model racjonalności ludzkich osądów i decyzji, codziennie człowiek podejmuje ich od 2 do 10 tys. Są wśród nich te zasadnicze (Gdzie zamieszkać? Z kim się związać?), bardziej trywialne (Czerwony czy niebieski krawat?) i takie, które często umykają uwadze (Zrobić sobie kawę teraz czy za chwilę? Pod jakim kątem rzucić piłkę, by dziecko miało szansę ją złapać? W głosie rozmówcy słychać irytację czy raczej lęk?). Myślenie krytyczne, które jest podstawą wyborów, w bardzo dużym stopniu rozgrywa się nie na scenie, lecz za kulisami świadomości. Zgodnie z najnowszymi ustaleniami psychologów kognitywnych procesy poznawcze (odpowiadające za uwagę, spostrzeżenia, wyobrażenia, pamięć, myślenie) przebiegają na dwóch poziomach – świadomym i celowym oraz nieświadomym i automatycznym. Badacze przekonują, że człowiek uświadamia sobie tylko niewielki procent docierających do niego bodźców, skojarzeń, które zostają nimi uruchomione, wiedzy, jaką posiada, i tego, jak to wszystko razem wykorzystuje w działaniu. Jak wyjaśnia Kahneman, umysł ludzki jest podzielony, działa w dwóch różnych trybach. Określany przez niego jako System 1 jest szybki, automatyczny, bezwysiłkowy i nie podlega świadomej kontroli. Działanie w Systemie 2 zachodzi wolno i wiąże się z subiektywnym poczuciem skupienia, wysiłku i dokonywania wyboru. Pierwszy odpowiada za intuicję. Drugi ma charakter analityczny, racjonalny i logiczny – to świadomy umysł człowieka. I choć jako Homo sapiens każdy chętniej utożsamia się z nim właśnie (sapiens po łacinie oznacza rozumny, racjonalny), to tak naprawdę wszyscy bez wyjątku są intuicjonistami. System 1 rejestruje wszystko to, co dzieje się wokół, samorzutnie tworzy skojarzenia, dokonuje ciągłych ocen (czy jest bezpiecznie, czy pojawiło się coś nowego, czy warto na coś zwrócić uwagę), błyskawicznie wyciąga wnioski i reaguje, dając natychmiastowe odpowiedzi. Na pytanie: Czy chce ci się pić?, człowiek odpowiada automatycznie, podobnie jak na pytanie: Ile jest 2 + 2?. Inaczej, gdy ktoś zapyta: Ile to jest 47 x 13?. Aby odpowiedzieć, trzeba uruchomić System 2, racjonalny, dokładny, ale powolny. Zatrzymać się w ruchu sterowanym przez System 1, by móc się w pełni skupić i wykonać skomplikowane obliczenie. Psychologowie są zgodni co do tego, że nie starczyłoby życia i mentalnych zasobów, by być wyłącznie racjonalnym, rozważać w pełni świadomie każdą decyzję, drobiazgowo analizować każde za i przeciw. Dlatego to szybki, intuicyjny tryb odpowiada za większość opinii, decyzji i wynikających z nich reakcji. Jest jak wewnętrzny GPS z wbudowanym systemem alarmowym, który prowadzi człowieka przez życie. Zadaniem trybu racjonalnego jest monitorowanie, interpretowanie, rozumowe weryfikowanie oraz uzasadnianie myśli i działań, podsuwanych mu przez umysł działający w trybie automatycznym, kiedy to zachodzi „myślenie bez myślenia”. Wartość sekundy Intuicję uruchamia człowiek za każdym razem, gdy musi kogoś lub coś szybko ocenić czy podjąć decyzję w stresujących warunkach, przy ograniczonej ilości informacji. Pozwala ona prześwietlić sytuację, z którą ma do czynienia, odrzucić wszelkie nieistotne elementy i skupić się na tym, co wydaje się ważne. Dokonuje się to, jak przekonuje Nalini Ambady, psycholog społeczna ze Stanford University, poprzez szybką orientację w ogromnej liczbie danych i ich „krojenie na cienkie plasterki”. Tę ideę przystępnie opisał i spopularyzował reporter „New Yorkera” Malcolm Gladwell w bestselerowej książce „Błysk! Potęga przeczucia”. Człowiek intuicyjnie wykrawa z całego doświadczenia to, co istotne dla zrozumienia sensu całości i odnalezienia się w danej sytuacji. Owo krojenie to nieświadoma zdolność rozpoznawania pewnych prawidłowości na podstawie szczątkowych, fragmentarycznych, często niespójnych i dość nieokreślonych danych. W ten sposób intuicja pozwala dotrzeć do sedna, wyciągnąć wnioski na podstawie małego wycinka rzeczywistości i przewidzieć przyszłość lub podjąć trafną decyzję w ułamku sekundy. Efekt procesu intuicyjnego pojawia się w świadomości w postaci nagłego przebłysku, czyli wglądu, w którym wyłania się myśl, obraz czy idea, będąca rozwiązaniem problemu lub odpowiedzią na nurtujące pytanie. Zaskakuje, bo dostarcza gotowego wyniku (wniosku, pomysłu, koncepcji) bez zamierzonego, świadomie kontrolowanego namysłu. Tę zdolność uruchamia się na przykład przy spotkaniu kogoś pierwszy raz. Janine Willis i Alexander Todorov, psychologowie z Princeton University, ustalili eksperymentalnie, że wystarczy zaledwie jedna dziesiąta sekundy, by – patrząc na twarz nieznajomego – ocenić poziom jego wiarygodności i kompetencji, czy ma miłe usposobienie i czy bywa agresywny. Wydłużenie czasu ekspozycji twarzy do 1 sekundy nie zwiększa trafności rozpoznawania, jedynie jego pewność. Prof. Ambady dowiodła, że wystarczy pokazać uczestnikom badania trzy dwusekundowe klipy (bez dźwięku) ukazujące wykładowców podczas nauczania, by całkiem trafnie byli w stanie ich ocenić pod kątem tego, czy są lubiani, uczciwi, kompetentni i profesjonalni. Ich odczucia były całkiem zgodne z ocenami, które wystawili na koniec semestru studenci. Człowiek ma radar społeczny, który pozwala mu błyskawicznie oceniać innych. Wystarczy jedno spojrzenie i już wiadomo, że komuś dobrze z oczu patrzy. Rzut oka do wnętrza czyjejś szafy lub na półkę z książkami – wiadomo, z kim ma się do czynienia. Czy zawsze można tym intuicjom ufać? Nauka przewidywania Nieświadomy umysł dysponuje potężną siłą i umiejętnościami operowania ogromną ilością danych oraz ich błyskawicznego integrowania. Ten sposób działania decyduje o jego zaletach, ale równocześnie stanowi źródło słabości. Miarą efektywności systemu działającego automatycznie i intuicyjnie jest spójność opowieści, które udaje mu się stworzyć na bazie wychwyconych niewielkich wycinków rzeczywistości. Ilość i jakość danych, na których się wówczas opiera, jest dla niego właściwie bez znaczenia. Czasem pierwsze wrażenie, na bazie którego tworzymy sobie przekonanie o tym, jaka jest nowo spotkana osoba, może być zwykłym złudzeniem. System 1 przyjmuje to, co widzi i co pamięta, za oczywistość, jest nieskory do wątpienia. Pracuje na danych, które odbiera tu i teraz, i na tych z przepastnego magazynu indywidualnej pamięci, które akurat zostały wzbudzone. Nie zawsze więc dociera do sedna. Nawet jeśli widzi niewiele, jest pewny swego, jeśli tylko układa mu się to w całość. Co więcej, często wytłumia wieloznaczności i ewentualne wątpliwości, by zadowolić się jak najbardziej spójną historią. Efektem działania intuicji mogą więc być pochopne wnioski połączone z silnym przekonaniem o ich słuszności. Rdzeniem intuicji jest pamięć skojarzeniowa. To ona nieprzerwanie konstruuje interpretację wszystkiego, co w danej chwili się dzieje. Tworzy to pole dla ujawniania się nieświadomych preferencji, wynikających z siły nabytych skojarzeń, i stronniczości. Poszczególne aspekty wyglądu fizycznego innego człowieka, takie jak sylwetka, wiek, kolor skóry, płeć, sposób ubierania się, mogą wywołać tak wiele różnych konotacji, że te skutecznie zdominują sposób myślenia o danej osobie. Zjawisko to określane jest mianem efektu halo. Nawet jeśli na poziomie świadomym ktoś jest daleki od poglądów seksistowskich i jeśli stara się nie oceniać ludzi po wyglądzie, to na poziomie nieświadomym, tam gdzie działa intuicja, na nic się to nie zda. Decydująca okazuje się siła nabytych skojarzeń, np. że lepszym kandydatem na przywódcę jest wysoki i postawny mężczyzna, a na opiekunkę – kobieta o łagodnym spojrzeniu i pewnych ruchach. Z tego względu np. przy przesłuchaniach do orkiestry czy w trakcie konkursów muzycznych komisja niejednokrotnie siada tyłem do kandydata, tak by go nie widzieć, a móc skupić się jedynie na sposobie jego gry. W ten sposób zwiększa szansę na obiektywny, racjonalny werdykt. David Myers, psycholog społeczny, autor książki „Intuicja. Jej siła i słabość”, zwraca uwagę, że to dlatego w procesie rekrutacji pracownika należy zachować szczególną ostrożność. Ludzie mają generalnie dobrą intuicję społeczną. To jednak, czy kandydat sprawdzi się w pracy, można ze zdecydowanie większą trafnością przewidzieć na podstawie wskaźnika sumienności i wyników w poprzedniej pracy niż w oparciu o wrażenia z wywiadu. Podobnie, choć intuicja pozwala odczytywać stan psychiczny innych osób, to jest znacznie mniej skuteczna w wykrywaniu kłamstw. Eksperymenty prowadzone m.in. przez prof. Paula Ekmana, pioniera w dziedzinie badań nad emocjami i mimicznymi sposobami ich wyrażania, pokazały, że skuteczność w demaskowaniu oszusta wynosi około 50 proc. Wyjątek stanowią osoby po specjalistycznym przeszkoleniu w tym obszarze. Psychologowie akademicy są zgodni co do tego, iż są dwa bazowe warunki, aby intuicja miała szansę skutecznie zadziałać – duża wiedza i ogromne doświadczenie. Stąd dość często zajmujący się nią specjaliści twierdzą, że trafna intuicja jest domeną ekspertów, owocem treningu i znawstwa. Cztery pułapki Źródłem błędów (nawet u ekspertów) bywa też to, iż w intuicyjnych osądach i decyzjach dużą rolę odgrywają pobudzenie fizjologiczne i emocje. Intuicyjny ogląd ma charakter poznawczy, ale też uczuciowy i cielesny. Zdarza się „czuć coś w kościach”, „w trzewiach” albo że „serce coś podpowiada”. Sztuką jest odpowiednie zinterpretowanie tych – często ulotnych i niespecyficznych – wrażeń płynących z ciała (czyli, używając fachowego języka, markerów somatycznych). Im więcej o reakcjach swoich człowiek wie, im lepiej będzie je różnicować, tym trafniej będzie je rozumieć. Nietrudno tu jednak o pomyłki. Jakie? Jeśli intuicyjne przeczucia, przypuszczenia i przekonania nie są zakorzenione w głębokiej, ugruntowanej wiedzy, łatwo je zakłócić i trudno wnikliwie przeanalizować. Są generalnie trudne do zwerbalizowania i bliższe przedstawieniom obrazowym, metaforom, mglistym ideom niż jednoznacznym schematom pojęciowym. Często problemem jest ich uchwycenie i nazwanie, a kiedy już się to uda, skutkiem może być przeinaczenie. Jak dowiódł Jonathan Schooler, prof. psychologii z University of California, już sama próba ubierania postrzeżeń intuicyjnych w słowa może poważnie zakłócić pracę umysłu działającego w trybie globalno-holistycznym. Kiedy przed zaaranżowanym okazaniem (podobnym do policyjnego) polecono badanym, by opisali wygląd widzianej przez nich przelotnie osoby, trudniej było im ją potem wskazać pośród innych osób. Okazuje się, że akt opisywania osłabia zdolność późniejszej identyfikacji twarzy. Zjawisko to określane jest mianem werbalnego zaciemnienia. Po sporządzeniu pisemnej charakterystyki badani przez Schoolera opierali się głównie na wspomnieniu tego, co wcześniej napisali o wyglądzie widzianej osoby, a nie tego, co rzeczywiście dostrzegli podczas spotkania z nią. Zdolności rozpoznania intuicyjnego słabną więc przy próbie werbalizacji i analizy, ale też w sytuacji silnego stresu oraz gdy działamy pod presją czasu. Szybkość prowadzi do rozwiązań drogami na skróty. Na przykład poprzez zastępowanie pytania trudnego łatwiejszym, ale z nim skojarzonym. Na pytanie: „Czy chcę z nim spędzić resztę życia?”, intuicja reaguje szybko, bo tak naprawdę daje odpowiedź na pytanie: „Czy chcę z nim być teraz?”. Gdy pytanie właściwe brzmi: „Jaką kwotę byłabyś w stanie przeznaczyć na wsparcie fundacji pomagającej osobom w śpiączce?”, analizuje znacznie prostszą kwestię: „Jak silne emocje budzi we mnie myśl o nich?”. Mechanizm zastępowania umożliwia udzielenie błyskawicznej odpowiedzi, lecz często bywa ona powierzchowna. Niestety, cały proces zachodzi za kulisami – człowiek nie uświadamia sobie nawet tego, że doszło do podmiany pytania. To drugie, łatwiejsze, Kahneman nazywa heurystycznym. Heurystyka to prosta procedura myślowa, która pomaga udzielać adekwatnych, choć niedoskonałych odpowiedzi na trudne pytania. Intuicja opiera się w ogromnej mierze na heurystykach właśnie. O ile już czteroletnie dziecko ma świetną intuicję gramatyczną, o tyle z geograficzną bywa gorzej. Proszę się sprawdzić: Czy Rzym leży bardziej na południe niż Nowy Jork? Jeśli odpowiedzą państwo „tak” – jak większość – popełnią państwo błąd tzw. poznawczy. Działający w trybie automatycznym umysł ma też poważny problem z arytmetyką. Kahneman, obrazując to, odwołuje się do następującej zagadki: „Kij do bejsbola i piłka kosztują razem dolara i 10 centów. Kij kosztuje o dolara więcej niż piłka. Ile kosztuje piłka?”. Zapewne natychmiast przyszła państwu do głowy odpowiedź: 10 centów. Policzmy: jeśli piłka kosztowałaby 10 centów, to kij – droższy o dolara – kosztowałby dolara i 10 centów, czyli razem dolar i 20 centów. Cena piłki musi więc wynosić 5 centów. Dobrej intuicji statystycznej nie mają nawet statystycy. Człowiek nie radzi sobie bowiem z oceną prawdopodobieństwa, zwłaszcza bardzo małego. Dlatego tak łatwo wpada w pułapki hazardu i loterii. Intuicyjnie, wbrew faktom i rachunkowi prawdopodobieństwa, bardziej obawia się latać samolotem, niż jeździć samochodem. Bardziej boi się brutalnych zabójstw niż zapalenia płuc. Czuje, że piła elektryczna częściej powoduje urazy niż muszla klozetowa, choć jest na odwrót. Boi się tego, co jest dostępne w pamięci – jego umysł stosuje heurystykę dostępności. A przerażające doniesienia z mediów łatwo zapadają w pamięć. Dodatkowo, gdy uformuje się w człowieku intuicyjne przekonanie, zaczyna filtrować rzeczywistość pod jego kątem. Łatwiej dostrzega i przyswaja informacje, które to przekonanie potwierdzają, a zamyka się na te, które mu przeczą. Błąd konfirmacji to – jak twierdzi Kahneman – grzech główny umysłu intuicyjnego. Błędy poznawcze są też w dużym stopniu odpowiedzialne za podejmowanie kiepskich decyzji finansowych. Nieświadomy umysł nie lubi ponosić strat pieniężnych i reaguje na nie zdecydowanie silniej niż na zyski. Jest też w obliczu straty skłonny do podejmowania naprawdę dużego ryzyka. Do tego, inwestując lub zaciągając kredyt, przejawia często nadmierny optymizm. Skazani na intuicję? Czy można wykorzenić te tendencje i stać się bardziej racjonalnym? Intuicja to silny mechanizm, w który wyposażyła ludzi natura. W jaki sposób przetwarzali sygnały pochodzące z otaczającego świata, zanim wynaleźli mowę? Całościowo, czerpiąc ze wszystkich zm