Niezgrabne słowo nowomowa zrobiło karierę globalną i masową. Wyszło z niszy literackiej, językoznawczej, politologicznej dzięki książce „Rok 1984” George’a Orwella. Wydana w 1949 r., tuż przed śmiercią autora na gruźlicę, czerpała z jego doświadczeń świadka tragicznej historii pierwszej połowy XX w. Orwell zetknął się ze stalinizmem jako uczestnik wojny domowej w Hiszpanii w latach 30. i z hitleryzmem podczas wojny rozpętanej przez III Rzeszę. Przed Orwellem ukazało się kilka podobnych ostrzegawczych antyutopii, na czele z „My” Jewgienija Zamiatina i „Nowym wspaniałym światem” Aldousa Huxleya. W każdej chodziło o obronę wartości liberalnych, na których zbudowano nowożytną cywilizację zachodnią, a którym zagraża totalitaryzm. Te wartości to wolność słowa i innych swobód obywatelskich, dociekań intelektualnych, badań naukowych, sztuki i kultury. Orwell, świetny pisarz polityczny, demokratyczny socjalista, koncentruje się na obronie języka przed totalitarnym zrakowaceniem. Polega ono na hodowaniu na języku zdrowym języka zmutowanego, wytwarzanego i kontrolowanego przez propagandę państwowo-partyjną. Język pod kontrolą Totalitarna władza chce kontrolować każdego poddanego. Nie tylko jego czyny i słowa, ale także myśli. Totalitaryzm uważa, że władzę ma ten, kto kontroluje język, jakim ludzie rozmawiają ze sobą. Dla totalistów jeszcze lepiej byłoby, gdyby ludzie w tym zmutowanym języku nawet myśleli. Marzeniem władzy totalnej jest osiągnięcie stanu, w którym całe społeczeństwo utożsamia się z obrazem rzeczywistości zawartym w przekazie propagandy partyjno-państwowej. Tego ideału żaden realny totalitaryzm jak dotąd nie osiągnął, ale niektóre były pod tym względem dość zaawansowane. Najbardziej zapewne system sowiecki, bo trwał najdłużej, od czasów Lenina i Stalina po epokę Gorbaczowa. Ale akurat za rządów Gorbaczowa ostatecznie się załamał, czego optymistycznym przejawem było m.in. wydanie obu wspomnianych antytotalitarnych utopii „My” i „Roku 1984” po rosyjsku w 1988 r., tuż przed rozwiązaniem ZSRR. Rakowaciał też szybko język niemiecki za hitleryzmu. Niektórym nie mieściło się w głowie, że dzieje się to w ojczyźnie Goethego i Tomasza Manna. „Naziści splądrowali i zniszczyli język niemiecki – pisał badacz historii społecznej III Rzeszy Richard Grunberger – pozbawili go wszelkiego wdzięku, subtelności, różnorodności. Używali słów nie jako pomostów do umysłu rozmówcy, ale jako harpunów wbijanych w delikatną materię jego podświadomości”. System nazistowski panował stosunkowo krótko, od 1933 do 1945 r., więc niemczyzna nie była tak zatruta nowomową jak język rosyjski. Odwracanie słów Niektóre wymyślone przez Orwella wyrazy weszły do obiegu potocznego. Mówimy Orwellem – a ściśle Juliuszem Mieroszewskim, wybitnym publicystą politycznym, autorem pierwszego polskiego przekładu powieści, wydanego na Zachodzie w 1953 r. – kiedy wypowiadamy słowa nowomowa, dwójmyślenie, policja myśli, Wielki Brat. Ponurą wizją Orwella karmiła się kultura masowa. Któż z nas nie oglądnął choćby odcinka telewizyjnego formatu „Big Brother”? A kto nie zetknął się z określeniem orwellowski na oznaczenie sytuacji, w jakiej nigdy nie chcielibyśmy się znaleźć: kiedy państwo albo jakaś inna zorganizowana siła pozbawia ludzi wolności i jeszcze usiłuje nam wmawiać, że tak naprawdę to dopiero teraz jesteśmy wolni? Bo choć nowomowie nie zależy, byśmy poznali prawdę, to zależy jej, byśmy uwierzyli, że jej przekaz jest jedynym prawdziwym. Nawet gdy wojnę nazywa walką o pokój. W antyutopii Orwella nowomowa ma zastąpić język, jaki znamy. Z całym jego bogactwem, niuansami, odcieniami, odmianami, z jego żywotnością i kreatywnością. Nowomowa ma być leksykalnie uboga, sprowadzona do najprostszych reguł, na przykład w formach czasu przeszłego nie ma w niej żadnych wyjątków, wszystkie kończą się na -ed. Prymitywizm i schematyczność są dobre dla Wielkiego Brata, bo ludzie nie są w stanie sformułować swych myśli i wyrazić emocji tak, by się mu postawić słowem i czynem. Stare znaczenia słów zostają podmienione na nowe, pasujące władzy. W III Rzeszy język nazistowski obfitował w emocjonalne superlatywy. Wszystko, co robiła hitlerowska władza, było historyczne i wiecznotrwałe. Wyrazy ślepo, totalnie, fanatycznie nabierały znaczenia wyraźnie dodatniego, choć w normalnym języku ślepe posłuszeństwo czy ślepa wiara mają treść negatywną. „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” oznacza ludobójstwo na Żydach europejskich. W tej harpunowej operacji na żywym ciele języka chodzi zawsze o jedno. Wybitny badacz języka hitlerowskiego, Viktor Klemperer, cudem ocalały niemiecki Żyd z Drezna, w swym dziele „LTI. Notatnik filologa” przytacza słowa żydowsko-niemieckiego filozofa Franza Rosenzweiga: „Mowa to więcej niż krew”. Tak jak krew jest niezbędna do życia biologicznego, tak mowa jest niezbędna do życia umysłowego i duchowego. A skoro tak, to zatruwanie mowy jest zbrodnią na człowieku. „Jeśli ktoś odpowiednio długo nazywa rzeczy bohaterskie i cnotliwe czymś fanatycznym – pisał Klemperer w „LTI’’ (Lingua Tertii Imperii, po łacinie: język III Rzeszy) – to w końcu uwierzy, że fanatyk to bohater i że nie można być bohaterem bez fanatyzmu”. Autor z osłupieniem obserwuje, jak „słowo naród jest teraz w mowie i piśmie używane równie często jak sól przy jedzeniu. Do wszystkiego dodaje się szczyptę narodu: święto narodowe, wspólnota narodowa, narodowo bliski, narodowo obcy”. Z kolei w „Roku 1984” zwykły obywatel zna słowo free, ale nie ma pojęcia, co to jest wolność polityczna czy intelektualna, bo o nich nie słyszał i nie znajdzie definicji w kolejnych wciąż udoskonalanych oficjalnych wydaniach słownika nowomowy. Cenzura i policja myśli (thinkpol, myślopol) czuwają, by obywatel do nich nie dotarł. Zna więc tylko słowo free, ale użyte tak jak w zdaniu the field is free from weeds (pole jest wolne od zielska). Nowomowa uwielbia językowe skróty i złożenia. Bo łatwiej wprowadzić dzięki nim ludzi w błąd. Bo skrót czy złożenie może ukryć treść skróconej nazwy. Ministerstwo Prawdy to minitruth, a prawda to cenzurowanie i pisanie na nowo starych ważnych tekstów nowomową. Tak aby potencjalny czytelnik odwiedzający bibliotekę nie zetknął się z oryginałami z dawnych czasów przedtotalitarnych. W ingsocu (czyli wyimaginowanym totalitarnym angielskim socjalizmie) pracują nawet nad przerobieniem Szekspira z oldspeaku na newspeak. Ale się nie spieszą. Nowomowa ma zapanować całkowicie do 2050 r. Dwa chyba najbardziej pamiętane z czasów III Rzeszy skrótowce to nazi (od narodowy socjalizm) i gestapo (tajna policja państwowa), a z sowieckich: komintern (międzynarodówka komunistyczna), proletkult (kultura proletariacka), socrealizm (realizm socjalistyczny w sztuce). No i mnóstwo skrótów od nazw wszelkich instytucji. W tym instytucji zbrodniczych: gułag (główny zarząd obozów pracy), Czeka (komisja nadzwyczajna do walki z przeciwnikami ZSRR), NKWD, KGB (p