Justyna Sobolewska: – Przekładał pan pisarzy, którzy tworzą swój język, tak jak Cormac McCarthy. Jak wygląda w takim wypadku praca tłumacza? Na ile chce być wierny, na ile musi sam tworzyć język? Maciej Świerkocki: – Pisarz i tłumacz właściwie zawsze tworzą własny język. Może nawet inny w każdej książce. Tłumacząc język Południa McCarthy’ego, stworzyłem własny język, najprościej mówiąc, proletariacko-wsiowy, który wydawał mi się lepszym ekwiwalentem niż jakiś gotowy polski regionalizm, na przykład gwara góralska albo warszawska. Mój język miał raczej tworzyć pewną atmosferę – ubóstwa, braku wykształcenia, braku tożsamości, ale i komizmu. Tłumacz jest po trosze zarówno fałszerzem, plagiatorem, jak i naśladowcą, na przykład gdy naśladuje fabułę oryginału czy specyficzny język pisarza. Przypadek McCarthy’ego różni się tu od innych tylko skalą trudności. Tłumacz naśladuje jego język, głos, rejestr, skalę, wszystko, ale robi to zawsze w swoim języku, czyli niejako przy użyciu zupełnie innej palety, a nawet innych narzędzi i w innych warunkach klimatycznych. I mówi przecież do innego odbiorcy. Przekład to niedoskonałe odbicie, kopia już na pierwszy rzut oka różniąca się od oryginału, bo do tego wszystkiego jeszcze w końcu przetworzona, zinterpretowana przez tłumacza, który ogląda go swoimi oczami, doświadcza własną wrażliwością i przepisuje po swojemu. Czy chce, czy nie chce, tłumacz siłą rzeczy zniekształca zatem tę kopię wedle własnych kryteriów, także artystycznych. Przekład jest jakby ekranizacją scenariusza, tłumacz i pisarz tworzą go wspólnie, jak reżyser i scenarzysta, przy czym rolę reżysera gra tu tłumacz, który narzuca oryginałowi swoją wizję jego świata. Przekład to rodzaj aktualizacji tekstu, mógłby też chyba powiedzieć fenomenolog. A w jakich proporcjach pozostaje w przekładzie wierność do urody, za którą zwykło się potocznie uważać wkład twórczy? Tutaj procentowe obliczenia, a są takie, wydają się nieco zabawne. Każda książka jest inna, granice tej tzw. twórczej ingerencji w przekład powinny więc chyba za każdym razem wyznaczać rozsądek i intuicja tłumacza. Czy tłumacz musi być kłamcą, żeby książka brzmiała w przekładzie przekonująco? Kłamcą musi być w takim sensie jak pisarz, nie ma tu żadnej różnicy. Gorzej, bo z tego, o czym mówiłem przed chwilą, wynika także, że autor nigdy nie może liczyć na absolutną wierność swojego tłumacza, który zawsze zrobi mu jakiś skok w bok, nawet jeśli tego nie chce albo nie zdaje sobie z tego sprawy. Tłumacz powinien jednak starać się dochować wierności duchowej oryginałowi, przekazać jego prawdę, wyrażoną przez fikcję. Myślę o prawdzie na poziomie ogólnym, o takich aspektach utworu, jak komizm, kompozycja, nastrój, rysunek postaci, przesłanie. Jeżeli tutaj dochodzi do niewierności nie tylko cielesnej, jeżeli zdradzamy więc nie tylko literę, lecz i ducha, to jest niedobrze, a pisarzowi i autorowi przekładu grozi trwały rozkład pożycia. Jakie kłopoty miał pan podczas tłumaczenia Cormaca? Która z jego książek była dla pana najtrudniejsza? Kłopotów przekładowych nigdy nie brakuje, ale na przykład w „Suttree’em” dużym wyzwaniem był aluzyjny styl wszystkich poziomów tekstu, który jest ironiczny, samo­zwrotny, bogaty i głęboki, choć malowany niekiedy szalenie potocznym językiem. Opowiadane jest równie ważne jak sposób opowiadania, starałem się więc przekładać na wszystkich poziomach, także tych aluzyjnych czy ukrytych – myślę na przykład o odniesieniach do „Hamleta”, ale i o motywach jungowskich, celtyckich, geologicznych, o wątku bliźniaków czy o odsyłaczach do „Ulissesa” i modernistycznej powieści miejskiej. Gdy chce się oddać to wszystko, trzeba iść na różne kompromisy, na przykład na poziomie brzmieniowym. Tłumacz często staje przed takimi dylematami, musi decydować, co w danym momencie jest ważniejsze, wybierać mniejsze zło, i to jest trudne. Chociaż kompromis nie musi wcale oznaczać krzywdy dla oryginału, a to, co w danym wypadku się poświęciło, powiedzmy jakąś aliterację albo kalambur, można próbować odzyskać w innym miejscu. Każda książka jest na swój sposób trudna, a najtrudniejsze uchodzą często za najlepsze. Gdyby tak było, najtrudniejszą książką byłaby ta najgrubsza. McCarthy’ego przetłumaczyłem trzy tytuły, ale nawet gdybym umiał wybrać najtrudniejszy, nie zrobiłbym tego, żeby nie stwarzać wrażenia, że stopień trudności, na jaki napotyka tłumacz w przekładzie, oddziałuje na ocenę oryginału. Ale odpowiadając na to pytanie inaczej: żadna z książek ­McCarthy’ego nie była łatwa. Czy to była innego rodzaju praca niż podczas tłumaczenia Irvinga, Kerouaca czy Ballarda? Wszyscy są trudni inaczej. W pracy nad przekładem pewien zespół czynności, jak włączenie komputera, jest stały, ale reszta to nowe doświadczenia, które zależą nie tyle nawet od danego autora, ile od książki. Każda jest niepowtarzalna, dzięki czemu praca tłumacza nie jest zbyt monotonna. To zawsze jest spotkanie z jakimś nowym światem, czyli w pewnym sensie innego rodzaju praca. Trzeciego McCarthy’ego tłumaczyło mi się inaczej niż pierwszego i drugiego, bo był to za każdym razem inny McCarthy. To samo można powiedzieć o powieściach Irvinga, Kerouaca czy Ballarda – krótko mówiąc, innego rodzaju pracą jest każda kolejna tłumaczona książka. Trudno zwięźle wyjaśnić, na czym ta inność polega, jest ona jednak zależna czasem nawet od pogody. Czy istnieją książki nieprzekładalne? Zbigniew Lewicki w „Rzeczpospolitej” twierdził, że „Finnegans Wake” należy do dzieł nieprzekładalnych, bo w tekście jest mnóstwo gier słownych i odnośników do życia prywatnego Joyce’a. Jerzy Jarniewicz z kolei pisał w „Tygodniku Powszechnym”, że przekład tworzy nową jakość i nie można go oceniać tylko w związku z wiernością oryginałowi. Nieprzekładalność to fascynujący problem, sięgający korzeni języka. Powiedziałbym ostrożnie, że książkę nieprzekładalną można próbować sobie wyobrazić i że „Finnegans Wake” na pewno niebezpiecznie zbliża się do progu przekładalności. Być może taka była intencja Joyce’a, i jeśli książki nieprzekładalne istnieją, a „Fineganów tren” jest jedną z nich, to nieprzekładalność można też traktować jako atut, bo tekst nieprzekładalny zostawia nieskończone pole interpretacji i daje się nie-tłumaczyć wielokrotnie, za każdym razem zresztą stanowiąc właściwie osobny utwór. O powodach, dla których tak jest, można by napisać parę tomów, ale najważniejszy to chyba tak zwana migotliwość tekstu, jak „Fineganów tren”, który poniekąd sam się zmienia i nigdy nie jest ten sam, chociaż taki sam. Można twierdzić, że dotyczy to każdego tekstu, ale nie każdego w tym samym stopniu. Między innymi dlatego uważam, że w kwestii Joyce’a profesor Lewicki jest co najmniej bardzo bliski prawdy. Nie dostrzegam jednak sprzeczności jego stanowiska z opinią Jarniewicza, bo przekład oczywiście tworzy nową jakość i taką jakością jest też niewątpliwie pierwszy polski przekład „Fineganów trenu”, książki, wobec której kryterium wierności traci potoczne znaczenie. Wierność na pewno nie powinna być jedyną miarą oceny przekładu, ale nie można z niej zrezygnować całkowicie, bo wówczas pojęcie przekładu traci sens. Dlatego nie można nie zastanawiać się jednak nad stosunkiem wierności „Fineganów trenu” do „Finnegans Wake”. Sęk w tym, że każdy widzi granice wierności gdzie indziej, a poza tym przekładalność jest pojęciem nieostrym, więc nieprzekładalność też dla każdego zaczyna się gdzie indziej. Świetne natomiast jest to, że niedawno wystąpił Krzysztof Bartnicki i przełożył tę książkę, uznawaną przynajmniej przez część ekspertów za nieprzekładalną. To jest wydarzenie językowe i kulturowe, przedmiot dyskusji artystycznych i akademickich. W każdym razie jeśli nieprzekładalność mimo wszystko istnieje, to człowiek chyba nigdy nie zechce tego przyjąć do wiadomości. „W historii literatury przekładom należy się takie samo miejsce jak tekstom oryginalnym” – pisze Jarniewicz. Zgodzi się pan z tym? Wiele przekładów chyba już od dość dawna zajmuje takie miejsce w powszechnym odbiorze. Ci, którzy znają Puchatka albo Hemingwaya wyłącznie z przekładów, przyznają im milcząco miejsce oryginałów i pełnią one dla nich taką funkcję. Historia literatury jednak rzeczywiście traktowała dotąd przekłady raczej po macoszemu i tutaj mamy sporo do nadrobienia nie tylko dlatego, że historia literatury przekładowej wciąż czeka na napisanie. Tradycyjna historia literatury natomiast mogłaby rzeczywiście czasem częściej pamiętać, że właściwie wszystkie literatury narodowe zaczęły się od przekładów i że niektóre przekłady oraz tłumacze zasługują, zresztą z różnych przyczyn, na przywrócenie ich dzie