Coraz więcej kłopotów współczesnego świata

Kłopot ze swoimi przepowiedniami miał już nestor współczesnej futurologii, czyli nauki o poznawaniu przyszłych społeczeństw, Thomas Robert Malthus (1766–1834). Ten angielski ekonomista i duchowny anglikański prowadził badania z pogranicza ekonomii i socjologii. Stwierdził, że zwiększająca się liczba ludności przy stałej (ograniczonej) podaży ziemi powoduje, że rolnicy nie nadążają z produkcją żywności. To zaś prowadzi do zmniejszenia się populacji, a więc osiągnięcia poziomu, przy którym zapewnienie odpowiedniej ilości pożywienia jest możliwe. Słowem, sytuacja, w której przyrost ludności jest wykładniczy, a produkcji żywności liniowy, spowoduje choroby i głód, a co za tym idzie – nieuchronne wojny o zasoby. Dlaczego maltuzjańska wizja nie ziściła się w krótkiej perspektywie? Jej twórca nie wziął pod uwagę znaczenia emigracji ludności z Wysp Brytyjskich, wzrostu wydajności rolnictwa na świecie i konsekwencji rewolucji przemysłowej. Dziś jednak, gdy prognozy mówią, że za 50 lat ludzi będzie ponad 9 mld, diagnoza Malthusa niepokoi. W podobnym duchu utrzymane były francuskie prognozy z pierwszej połowy XIX w., w myśl których, jeśli ówczesne tempo wzrostu pogłowia koni we Francji utrzyma się przez kolejne 100 lat, w połowie XX w. liczba koni w samym Paryżu będzie tak duża, że dla zapewnienia im owsa konieczne będzie obsianie tym zbożem całości francuskich ziem uprawnych. W ogóle nie wzięto pod uwagę możliwości rozwoju technologicznego i pojawienia się nowych środków transportu jak metro, samochody czy samoloty. Tego typu futurologiczne wizje możemy jednak odłożyć na bok i zająć się prognozami mającymi podstawy naukowe. I ich wyniki po latach mogą zaskoczyć. Niedbałość łysych małp Sięgnijmy po raport „Granice wzrostu”, który ukazał się w 1972 r. Przygotował go Klub Rzymski – międzynarodowy think tank założony w 1968 r., zrzeszający naukowców, polityków i biznesmenów, zajmujący się badaniem problemów globalnych, w tym również związanych z zagrożeniami środowiska. Po wielomiesięcznych dyskusjach i poszukiwaniach członkowie Klubu Rzymskiego uznali, że w pracach badawczych nad przyszłością świata należy wykorzystać metodę dynamiki systemów, rozwiniętą przez profesora Jaya W. Forrestera z Massachusetts Institute of Technology (MIT). Powstała ona początkowo w celu analizowania zagadnień przemysłowych, ale sprawdziła się również przy badaniu innych zjawisk. W ocenie pomysłodawców pozornie niezwiązane ze sobą problemy ludzkości, jak np. zanieczyszczenie środowiska, kryzys instytucji, biurokratyzacja, nieopanowany rozrost miast czy niepewność zatrudnienia, mają trzy wspólne cechy charakterystyczne. „Po pierwsze, mają ogólnoświatowy zasięg lub wpływ i występują – na pewnych poziomach rozwoju – we wszystkich krajach bez względu na systemy społeczne i polityczne. Po drugie, są one nader złożone i mają wiele wariantów zależnych od czynników technicznych, społecznych, ekonomicznych i politycznych. I wreszcie – wywierają one wzajemnie na siebie silny wpływ, którego natury dotąd nie rozumiemy” – czytamy we wstępie do raportu. Kłopoty współczesnego świata tworzą splątany kłąb, w którym nie można już wyróżnić pojedynczego zagadnienia. Jakże proroczo brzmią dzisiaj słowa, że „żaden, największy nawet, naród nie może liczyć na to, że zdoła rozwiązać własne problemy, dopóki nie zostaną rozwiązane te, które zagrażają całemu systemowi światowemu”. Prof. Forrester opracował wstępny model świata, w którym zasymulował wzajemne oddziaływanie różnych zmiennych, m.in. liczby ludności i zasobów złóż naturalnych. Wykorzystał w tym celu analizę komputerową dużej ilości informacji pochodzących z różnych źródeł. Okazała się ona na tyle obiecująca, że Fundacja Volkswagena zgodziła się przekazać Klubowi dotację finansową, która pozwoliła na stworzenie interdyscyplinarnego zespołu uczonych kierowanego przez prof. Dennisa L. Meadowsa z MIT. Za główne jego zadanie uznano zbadanie w perspektywie 100 lat wzajemnych oddziaływań pięciu węzłowych czynników: przyrostu ludności, produkcji żywności, uprzemysłowienia, wyczerpywania się zasobów naturalnych oraz zanieczyszczenia środowiska. By temu podołać, zespół MIT rozbudował wstępny model. Najpierw zestawił związki przyczynowe między tymi pięcioma czynnikami i prześledził budowę pętli sprzężeń zwrotnych. Korzystał przy tym z literatury naukowej i wiedzy fachowców z wielu dyscyplin naukowych, np. demografii, ekonomii, rolnictwa, wyżywienia, geologii i ekologii. Chodziło o znalezienie podstawowej struktury, która by odzwierciedlała najważniejsze oddziaływania pomiędzy wybranymi zmiennymi. Następnie każdy z tych związków skwantyfikowali z możliwie największą dokładnością, posługując się typowymi danymi miejscowymi oraz – tam gdzie były one dostępne – w skali światowej. Komputerowo obliczyli równoczesny przebieg wszystkich tych związków w czasie, po czym sprawdzili rezultaty liczbowych zmian w podstawowych założeniach, żeby znaleźć najważniejsze wyznaczniki zachowania się systemu. Sprawdzili wreszcie, jaki wpływ na system światowy wywierają różne proponowane wówczas przedsięwzięcia, mające na celu pobudzenie lub zmianę zachowania się systemu, np. regulację urodzin. Nowością było tu nie tylko kompleksowe podejście do relacji między nieoczywistymi czynnikami, ale również wykorzystanie komputera jako narzędzia ułatwiającego zrozumienie przyczyn i skutków przyspieszających się trendów, które cechują współczesny świat. Jednakże autorzy zaapelowali, by użycie techniki komputerowej nie zwalniało ludzi od próby zrozumienia wniosków. Także odżegnywali się od określania swojej pracy futurologią. „Celem naszym było ostrzec świat przed potencjalną katastrofą, która mu grozi, jeżeli pozwoli na rozwój tych trendów, i tym samym umożliwić dokonanie w naszym systemie politycznym, gospodarczym i społecznym zmian, które by takiej katastrofie zapobiegły” – podkreślali. Ich wniosek był następujący: „jeżeli obecne trendy rozwojowe w zakresie zaludnienia, uprzemysłowienia, zanieczyszczenia środowiska, produkcji żywności i wyczerpywania się zasobów naturalnych nie ulegną zmianie, to w którymś momencie przed upływem stu lat osiągniemy na naszej planecie granice wzrostu. Najprawdopodobniejszym wynikiem tego będzie dość nagły i niedający się opanować spadek liczby ludności oraz zdolności produkcyjnej przemysłu”. To rozbudowana wersja teorii zasobów Malthusa oparta na większej liczbie parametrów niż żywność. Taka jak tam przyjęto, że zużycie zasobów przez ludzkość charakteryzuje się wzrostem wykładniczym, zaś dostępne zasoby pozostają stałe. Kilka lat temu profesor Meadows dokonał rewizji głównego modelu z „Granic wzrostu”, uzupełniając go o dane z 1994, 2004 i 2012 r. Wyniki pokazały, że prognoza była zbyt optymistyczna. Cywilizacja przemysłowa zmierza do katastrofy szybciej, niż się spodziewano: „W 1972 r. stwierdziliśmy – i nadal jest to prawdą – że na planecie z ograniczonymi zasobami nieograniczony fizyczny wzrost najzwyczajniej nie istnieje. Po przekroczeniu pewnego punktu wzrost ustaje. Albo go zatrzymamy poprzez zmianę naszego postępowania, albo powstrzyma go planeta. Z żalem muszę powiedzieć, że 40 lat później w zasadzie nie zrobiliśmy nic”. Zdaniem Meadowsa na początku lat 70. XX w. wykorzystywaliśmy około 85 proc. pojemności środowiska Ziemi, dzisiaj wykorzystujemy 160 proc. Zmiany klimatyczne? Nie obchodzą ludzi. Kiedyś były jeszcze możliwe dwie opcje w odniesieniu do przyszłego kursu cywilizacji – „przerośnięcie”, czyli przekroczenie pojemności środowiska Ziemi, albo zrównoważony rozwój. Jednakże „dwunożne, łyse małpy” zrobiły to, co zawsze: wybrały kurs na „przerośnięcie”. O zrównoważonym rozwoju zapomniały. Zaskakujące końce, dziwne początki Prognozą polityczną, która wybiła się ponad przeciętność i stała się punktem odniesienia dla przyszłych pokoleń, jest niewątpliwie esej z 1969 r. Andrieja Amalrika (1938–80), rosyjskiego historyka i publicysty. W tekście pod znaczącym tytułem „Czy Związek Radziecki przetrwa do 1984 roku?” autor przewidywał nieuchronny rozpad ZSRR ze względu m.in. na możliwą wojnę z Chinami. Nie jest jasne, czy wiedział o trwających wówczas potyczkach między radzieckimi pogranicznikami a chińską armią nad granicznym Ussuri na Dalekim Wschodzie, w których zginęło kilkuset żołnierzu obu stron. W każdym razie postawił tezę – właściwą, wciąż aktualną – że bezkresne i bogate w złoża naturalne obszary Syberii są naturalnym kierunkiem ekspansji chińskiej cywilizacji. Według Amalrika, jeśli tam doszłoby do wojny, zwasalizowane kraje Europy Wschodniej zaczęłyby się „urywać z łańcucha” sowieckiej władzy. W konsekwencji Polacy zgłosiliby roszczenia terytorialne do Lwowa, Niemcy do Kaliningradu, a Rumuni do Besarabii. Amalrik niewiele się pomylił. ZSRR przetrwał raptem siedem lat dłużej. Katalizatorami upadku rzeczywiście była wojna, ale nie z Chinami, tylko ta w Afganistanie (1979–89), oraz wyścig zbrojeń narzucony Sowietom przez USA w ramach programu Gwiezdnych Wojen. I bunty poszczególnych społeczeństw krajów zależnych, jak np. Polski, i podbitych narodów, jak Ukrainy, Litwy, Łotwy czy też Estonii. Autor zarzeka się, że swój obraz przyszłości zbudował nie na podstawie badań, lecz obserwacji i refleksji. A czy trafniej zrobili to naukowcy i politycy? W 1983 r. kilkudziesięciu czołowych sowietologów amerykańskich, po szczegółowej analizie polityki i życia społeczno-gospodarczego ZSRR, doszło do wniosku, że nie zachodzi najmniejsze prawdopodobieństwo, aby w przewidywalnej przyszłości Związek Sowiecki mógł się rozpaść. Uznawali jego istnienie za trwały czynnik sytuacji historycznej. To rzadki przypadek, kiedy tak wielu ekspertów absolutnie nie miało racji. Podobne znaczenie należy przypisać pracy amerykańskiego politologa, filozofa i ekonomisty Francisa Fukuyamy, który w 1989 r. opublikował esej „Koniec historii”. Pisał w nim, że skoro upadł komunizm, zaś poszczególne kraje dawnego bloku wschodniego zaczęły budować system liberalnej demokracji, proces historyczny w pewnym sensie się zakończył. A warto dodać, że liberalna demokracja w połączeniu z rynkowym porządkiem gospodarczym to według Fukuyamy najdoskonalszy z możliwych do urzeczywistnienia – choć nie idealny – system polityczny. Ta teza wywołała całkiem spory ferment. Przeciwko niej wystąpił m.in. amerykański politolog Samuel Huntington (1927–2008). W artykule „Zderzenie cywilizacji” z 1993 r. stwierdził, że politykę zdominują starcia między ośmioma cywilizacjami (w tym chińską, prawosławną, islamską i zachodnią), a źródłami konfliktów staną się różnice kulturowe wywodzące się z podziałów religijnych. Krótkoterminową prognozę rozwoju świata przygotowała amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA) w 2000 r. Bazą stały się rozmowy z kilkudziesięcioma ekspertami spoza agencji. W rezultacie raport „Global Trends 2015” jest refleksją o przyszłości demografii, dostępności żywności i surowców naturalnych, stanu środowiska przyrodniczego, nauki i techniki, globalnej gospodarki i konsekwencji globalizacji, zarządzania (governance), światowej roli Stanów Zjednoczonych oraz prawdopodobnych konfliktów. Omówiono w nim tendencje globalne i regionalne oraz międzynarodową współpracę. Po części analitycznej pokuszono się o przedstawienie czterech alternatywnych scenariuszy przyszłości: globalizacji poprawnej – włączającej, integrującej (Inclusive Globalization), globalizacji szkodliwej, zgubnej (Pernicious Globalization), regionalnej rywalizacji (Regional Competition), wreszcie świata „bez hegemona” (Post-Polar World). W pierwszym przypadku uznano, że jest możliwa globalizacja „z ludzką twarzą”. Jej skutkiem byłoby poszerzanie dostępu do korzyści z przyspieszanego globalizacją rozwoju nauki i techniki, racjonalne pomniejszanie różnic społecznych, zyskiwanie coraz większego społecznego poparcia dla globalizacji, a wraz z tym poprawy międzynarodowego i społecznego bezpieczeństwa. I to się zdecydowanie nie sprawdziło. W drugim przypadku założono, że globalizacji towarzyszy narastanie różnic społecznych, bogacenie się w jej wyniku jedynie nielicznej części światowej społeczności. Lecz także napięcia społeczne, wzrost zagrożenia terroryzmem, a nawet możliwy konflikt z użyciem broni masowej zagłady. Ten scenariusz się ziścił, na szczęście bez ostatniej prognozy. Gdy przyjrzymy się poszczególnym prognozom w tym raporcie – zwłaszcza technologicznym – widać, jak cenna i wartościowa jest zagregowana wiedza ekspercka. Dzięki niej CIA prawidłowo przewidziała rozwój internetu mobilnego i jego znaczenia dla globalnej gospodarki. „Powszechna bezprzewodowa i komórkowa łączność przyczyni s