Legia Nadwiślańska NA LITWIE. Legia Nadwiślańska (Légion de la Vistule), zwana również Dywizją Nadwiślańską i dowodzona przez gen. Michela Claparède’a, przekroczyła graniczny Niemen wczesnym popołudniem 24 czerwca. Następnego dnia pułki ruszyły w kierunku Wilna, idąc w ślad za młodą gwardią. 30 czerwca Legia doszła do Wilna. Z jej szeregów ubyło kilkunastu dezerterów i było to zjawisko niepokojące. Na 4 lipca zaplanowano paradę Legii na ulicach Wilna. Napoleon chciał propagandowo wykorzystać obecność sławnych polskich pułków dla rozbudzenia wśród Litwinów wojennego zapału. Ale nagły rozkaz odwołał je z przedmieść Wilna, Legia nie odbyła więc triumfalnego przemarszu w historycznej stolicy Wielkiego Księstwa. Przeniesiona do 1. korpusu marszałka Davouta, przez Miedniki poszła na Oszmianę. Spotykane niemal na każdym kroku oznaki chaosu i rozprzężenia nie pozostały bez wpływu na żołnierzy Legii. W ciągu miesiąca jej trzy pułki straciły ok. 30 proc. ludzi, choć ani razu nie weszły w kontakt bojowy z nieprzyjacielem. Ponad 300 żołnierzy trafiło do szpitali, wielu ustało w marszu z wycieńczenia, ale była też grupa maruderów i dezerterów. Od chwili opuszczenia Hiszpanii Legia utraciła 1288 ludzi, choć żaden z nich nie zginął od nieprzyjacielskiej kuli. W Mińsku płk Chłusowicz, doskonały znawca historii, przedstawił ponurą prognozę niedalekiej przyszłości: „Zobaczycie, że cesarz popełni ten sam błąd, co Karol XII, zostawia za sobą Polskę niezorganizowaną, Litwę spustoszoną. Najmniejsze niepowodzenie, przegrana bitwa, mogą nas przyprawić o klęskę. Przegrana, a nawet tylko nieudana wyprawa do Rosji, powołałaby całe Niemcy do broni, a potem wszystko poszłoby tak, jak w Hiszpanii, tylko na większą skalę. Królowie, dziś zaprzężeni do triumfalnego wozu cesarza, zrzuciliby jarzmo, a rabowane ludy wymierzyłyby sobie krwawy odwet; nie zaręczę, czy i nasi zrabowani Litwini nie wzięliby w tem udziału. Napoleon daleko gorzej błądzi tem, co zaniedbuje, niż tem, co czyni”. 5 sierpnia cały korpus Davouta przeszedł Dniepr po moście łyżwowym i zajął pozycje pod Dąbrowną. Dzień wcześniej marszałek dokonał przeglądu pułków Legii, które w okolicach tej miejscowości miały pozostać przez następny tydzień. O niespodziewanie długim wypoczynku przesądziła udana ucieczka armii Bagrationa do Smoleńska. Do szeregów powróciło 400 ludzi, a służbę zwiadowczą zaczął pełnić przydzielony do Legii oddział portugalskich strzelców konnych, którzy w ciągłych potyczkach z kozakami bezustannie ocierali się o śmierć. Upomniała się ona wreszcie i o polskich żołnierzy; to właśnie pod Dąbrowną Legia straciła w walce kilkunastu ludzi wysłanych na rekonesans. W SMOLEŃSKU. 15 sierpnia Legia dotarła do Smoleńska. Podczas szturmu miasta zajmowała pozycje nieopodal murów. Przez wiele godzin musiała wytrzymać ogień artyleryjski i poniosła pewne straty w zabitych i rannych. Legioniści z zazdrością obserwowali idące do ataku oddziały 5. korpusu księcia Poniatowskiego. Gdy nazajutrz Rosjanie opuścili płonące miasto, Legia dotarła do Dniepru, zajmując szaniec przedmostowy zdobyty przez Wirtemberczyków. Z oddali dochodził huk armat; trwała bitwa pod Walutyną Górą, gdzie Francuzi nie wykorzystali szansy na zniszczenie rosyjskiej armii. W Smoleńsku Napoleon dokonał przeglądu gwardii i pułków Legii; wyrazem jego uznania stały się liczne nominacje i odznaczenia. Płk. Chłusowicza, przeniesionego do 3. pułku szwoleżerów gwardii, zastąpił pułkownik Stanisław Malczewski. POD BORODINO. Wstępem do upragnionej wielkiej bitwy z Rosjanami było zdobycie przez Francuzów tzw. Reduty Szewardyńskiej. Cały dzień 6 września i najbliższą noc Legia biwakowała w jej sąsiedztwie. O godz. 6 rano 7 września zagrzmiały francuskie armaty i rozpoczęła się jedna z najsłynniejszych bitew w dziejach – pod Borodino. Przez Polaków zwana bitwą pod Możajskiem. Przez jej większą część pułki Legii pozostawały w rezerwie, początkowo 3. korpusu Neya, a następnie 4. korpusu księcia Eugeniusza de Beauharnais. Polscy żołnierze kilkakrotnie byli przesuwani w kierunku linii bojowej, ostatecznie jednak przez kilka godzin przyszło im odgrywać rolę odwodu w okolicach zdobytej z olbrzymim trudem Wielkiej Reduty. Nie uczestnicząc bezpośrednio w walce, legioniści, stracili jednak około setki zabitych i rannych w wyniku nieprzyjacielskiego ostrzału. Do boju weszli na krótko w chwili, gdy Rosjanie po raz ostatni spróbowali odzyskać Wielką Redutę; Polacy dość łatwo odparli ich atak, ale sukces okupili kolejnymi stratami. Tego dnia zginęło bądź zostało rannych ok. 200 legionistów. Był wśród nich postrzelony w nogę gen. Chłopicki, który z powodu rany na zawsze opuścił Legię. Na stanowisku dowódcy brygady zastąpił go płk Kąsinowski. KRÓTKO W MOSKWIE. 14 września Legia weszła do Moskwy i jedynie tego dnia stolica carów, niemal całkowicie wyludniona, mogła się wydać miastem, w którym panuje ład i porządek. Nazajutrz wybuchły pierwsze wzniecone przez Rosjan pożary, a żołnierzy ogarnął szał rabunku. Uczestniczyli w nich także legioniści, ale czasu mieli niewiele, gdyż już 16 września gen. Claparède wydał rozkaz do wymarszu. Czterech oficerów i 120 żołnierzy pozostało w mieście jako straż pałacu zajmowanego przez marszałka Murata. Po kilkudniowych przemarszach 25 września legioniści mieli małą utarczkę z Rosjanami, a dwa dni później pod Podolskiem, uszykowani w czworoboki, osłaniali francuską jazdę. Odtąd już nieustannie mieli się poruszać w kontakcie wzrokowym z nieprzyjacielem, ostrzeliwując się atakującym bezustannie kozakom. W ostatnich dniach września Legia otrzymała wzmocnienia w sile ponad 1100 oficerów i żołnierzy. 2 października połączyła się z korpusem Poniatowskiego, który po raz drugi stoczył bój z dywizją generała Michaiła Miłoradowicza. POD WINKOWEM. Dwa dni później doszło do krwawej bitwy pod Winkowem nad rz. Czerniszną (przez Rosjan zwaną bitwą pod Spas Kuplią). W ogniu były głównie pułki 2. i 3., który kilkakrotnie odpierał zwycięsko szarże nieprzyjacielskiej jazdy. W pewnym momencie marszałek Murat wraz ze swoim sztabem zmuszony był szukać ratunku wewnątrz czworoboku utworzonego przez żołnierzy 2. pułku. Zdarzyła się wówczas rzecz rzadko spotykana. „Rosyanie jechali odważnie, ale widząc, że nie strzelamy, zwolnili i zatrzymali się w odległości 50 kroków; nastała chwilowa cisza, przerywana tylko parskaniem koni. Nagle rozległa się komenda i Rosyanie, zawróciwszy na prawo w tył, odjechali stępa. Nic podobnego nie zdarzyło mi się nigdy widzieć, chyba tylko na polu ćwiczeń w czasie pokoju. Król obsypał nasz pułk pochwałami” – zanotował Henryk Brandt (służył w Legii Nadwiślańskiej, później dosłużył się stopnia generała armii pruskiej, posłował do parlamentu frankfurckiego). W tej nierozstrzygniętej bitwie polska jednostka utraciła 84 zabitych i wielu rannych. W połowie października jej stan wynosił zaledwie 87 oficerów oraz 1683 podoficerów i żołnierzy zdatnych do boju. ODWRÓT DO SMOLEŃSKA. Pod Tarutino, 18 października, zdecydowana interwencja Legii otworzyła drogę odwrotu zaskoczonym przez wroga oddziałom Murata i Poniatowskiego. Wieść o starciu miała wpływ na decyzję Napoleona o skierowaniu armii z Moskwy do Kaługi przez tereny nieobjęte dotychczas działaniami wojennymi. Legia została przyłączona do korpusu Neya i osłaniała wraz z nim tyły armii, która 24 października pod Małojarosławcem została powstrzymana przez Kutuzowa w dalszym marszu na Kaługę. Legii, która miała osłaniać konwój z bagażami i skarbem cesarskim, wyznaczono miejsce za idącymi na czele kolumny gwardiami. Droga do Możajska i dalej do Smoleńska była dobrze zabezpieczona przez liczne oddziały; w Smoleńsku stacjonowały m.in. trzecie bataliony pułków Legii oraz trzech pułków piechoty polskiej z dywizji generała Girarda w sile niemal 4 tys. ludzi. Brandt był zachwycony zarówno ich umundurowaniem i uzbrojeniem, jak i doskonałą postawą wojskową oraz poziomem wyszkolenia. Ich przyłączenie do macierzystych pułków bardzo podniosło stan liczebny i w danym momencie uczyniło z Dywizji Nadwiślańskiej jedną z najwartościowszych jednostek w armii. NAD BEREZYNĄ. Ze Smoleńska Legia wyszła 14 listopada razem z 8. korpusem Junota i niemal natychmiast przyszło jej stoczyć bój o Krasne, zajęte chwilowo przez Rosjan. Szczególnie duże straty poniósł 3. pułk, którego dowódca płk Fądzielski, wskutek ciężkich ran zmarł na początku lutego 1813 r. Gdy do resztek wojsk idących ku Berezynie dotarła wiadomość o zniszczeniu mostu w Borysowie, którego nie zdołał utrzymać gen. Dąbrowski, wydawało się, że ich los został przesądzony. W powstałej sytuacji Napoleon postanowił dokonać przeprawy w Studziance, na północ od Borysowa. Legia przedostała się na drugi brzeg Berezyny po południu 27 listopada. Jeden z obserwatorów przeprawy z podziwem napisał o Polakach: „piękne wojsko, dobrze wyekwipowane, czyniące wrażenie siły i niezużyte”. Ocena zawarta w ostatnim słowie odbiegała bardzo od rzeczywistości. W ciągu pięciu miesięcy kampanii rosyjskiej Legia utraciła ok. 5 tys. ludzi, głównie podczas ciągłych przemarszów i z powodu ekstremalnie trudnych warunków terenowych i pogodowych. Przeprawa nie oznaczała jeszcze bynajmniej ocalenia. Nazajutrz na prawym brzegu Berezyny doszło do krwawej bitwy z blokującą odwrót armią admirała Pawła Cziczagowa. Legia w tej bitwie została zdziesiątkowana, tracąc ponad połowę ludzi. W niejasnych okolicznościach poległ płk Kąsinowski; rozeszły się pogłoski, że przez pomyłkę, wraz z innymi, został zarąbany podczas szarży francuskiej jazdy. Gen. Claparède oraz szefowie batalionów: Mierosławski, Regulski, Bieliński, zostali ranni, a Schütz dostał się do niewoli. Dowództwo objął na krótko płk Malczewski, a następnie przejął je gen. Bronikowski. Dalszy odwrót odbywał się wraz ze strażą tylną prowadzoną przez Neya, w której skład weszły również niedobitki polskiego 5. korpusu. FINAŁ W WIELKOPOLSCE. 9 grudnia w straży tylnej Neya znajdowało się już tylko ok. 300 legionistów, którzy wraz z kilkoma setkami żołnierzy z innych jednostek bronili Wilna. Po jego opuszczeniu ruszyli wśród uchodzących bezładnie tłumów w kierunku Kowna. Kilku oficerom powierzono ochronę sztandarów pułkowych. Ostatnią regularną walkę w kampanii rosyjskiej stoczyli żołnierze Legii pod komendą gen. Bronikowskiego 13 grudnia. Kilka dni później do Królewca przybyło 22 oficerów i pół setki żołnierzy, a w Pilawie zebrało się ok. 200 legionistów. Na chwilę pojawiła się myśl, by resztki te połączyć z 4. pułkiem i oddać do dyspozycji korpusu osłonowego pod komendą Neya. Ogólny rozgardiasz i zdrada pruskiego gen. Hansa Yorcka zniweczyły te plany. W Nowy Rok Murat opuścił Królewiec, a 16 stycznia, po dotarciu do Poznania, pozostawił armię pod dowództwem wicekróla Włoch, księcia Eugeniusza de Beauharnais, i ruszył do swojego słonecznego królestwa Neapolu. Pasierb Napoleona okazał się człowiekiem większego ducha i z energią zabrał się do reorganizacji resztek wojsk. Udało mu się zebrać w każdym z trzech pułków Legii po ok. 150 ludzi, a następnie połączył je z resztkami 4., 7. i 9. pułku Księstwa Warszawskiego i jako dywizję oddał pod komendę gen. Girarda, który miał nimi dowodzić przez następne kilka tygodni. 8 pułk lansjerów POD JAKUBOWEM. Całą kampanię rosyjską odbył również 8. pułk lansjerów, dowodzony przez płk. Tomasza Łubieńskiego. Rozpoczął ją w składzie 6. brygady lekkiej jazdy gen. Jeana Corbineau’a w 2. korpusie marszałka Nicolasa Oudinota. 1 czerwca 1812 r., w chwili gdy brygada wkraczała do Prus Wschodnich, w pułku było zaledwie 668 ludzi zdolnych do walki. Sytuację miało poprawić przybycie w końcu czerwca i w lipcu uzupełnień. Korpus Oudinota obok korpusów 6. (bawarskiego) Gouviona Saint-Cyra i 10. (złożonego głównie z jednostek pruskich) Macdonalda stanowił lewe skrzydło WA osłaniające ruch wojsk na kierunku moskiewskim od północy. W połowie lipca Polacy wzięli udział w niewielkiej utarczce, a większy bój przyszło im stoczyć w końcu miesiąca pod Jakubowem. 29 lipca Oudinot (ok. 30 tys. żołnierzy i 114 armat) został w pobliżu tej miejscowości zaatakowany przez korpus gen. Ludwika Wittgensteina, którego siły wynosiły ok. 23 tys. ludzi i 108 armat. Trwająca ponad dwa dni bitwa była nierozstrzygnięta, obie strony straciły po kilkuset zabitych i jeńców oraz po kilka tysięcy rannych. Oudinot, w obawie odcięcia od Połocka, wrócił do miasta, a Wittgenstein, równie wyczerpany walką, nie był w stanie kontynuować działań ofensywnych. Dopiero 17 i 18 sierpnia Rosjanie podjęli nowe natarcie, ale zostali odparci przy pomocy 6. korpusu, który w międzyczasie wzmocnił oddziały Oudinota. On sam został ranny i dowództwo nad obydwoma korpusami przejął mianowany marszałkiem Saint-Cyr. W końcu miesiąca 8. pułk otrzymał wzmocnienia; jego stan wzrósł do 894 oficerów i żołnierzy i był najwyższy podczas walk w Rosji. POD POŁOCKIEM. Do kolejnej bitwy, w której uczestniczył i odznaczył się 8. pułk, doszło 18 października. Tego dnia Francuzi utrzymali się w Połocku, ale nocą 20 października Saint-Cyr był zmuszony opuścić twierdzę. Ostatnim akordem walk o Połock stało się przeciwnatarcie oddziałów bawarskich, podczas którego polscy lansjerzy wykazali się wielką odwagą. Po tej bitwie, kosztującej Saint-Cyra ok. 8 tys. zabitych i rannych, dyscyplina zaczęła się szybko rozprzęgać. Między poszczególnymi dowódcami doszło do ostrych sporów, a oddziały uległy dezorganizacji. NAD BEREZYNĄ. W rozpoznaniu brodu pod Studzianką uczestniczył por. Jan Bułharyn z 8. pułku. 26 listopada lansjerzy przeszli po moście w Studziance w czołowym rzucie i natychmiast podjęli walkę z chmarami kozaków generałów Czaplica i Korniłowa. Następnie cofnięto ich ponownie na lewy brzeg i oddano pod komendę gen. Marie­ Latour­-Maubourga. Wspierał on korpus Victora walczący z nacierającymi oddziałami Wittgensteina. 28 listopada lansjerzy osłaniali odwrót lewego skrzydła marszałka i mocno się wykrwawili. Podobnie jak cały korpus, który podczas dwudniowych walk utracił 4 tys. ludzi. Ranny płk Łubieński opuścił regiment i 17 grudnia dotarł do Warszawy. W SAKSONII. Z kampanii rosyjskiej wyszło nie więcej niż 300 ludzi, którzy z Wielkopolski zostali skierowani do Saksonii, a następnie stacjonowali w Żaganiu. Mieli oni walczyć w składzie 1. korpusu kawalerii Latour-Maubourga, stanowiącego zbieraninę różnych spieszonych jednostek. Inne polskie jednostki 7. PUŁK LANSJERÓW. Wbrew nadziejom i planom Napoleona, w kampanii rosyjskiej nie wziął udziału 7. pułk lansjerów. Majowy rozkaz, aby wszystkie jego oddziały zostały zebrane w Poznaniu, a później szły na wschód, nie został zrealizowany. Gros sił pułku znajdowało się ciągle w Andaluzji, a szwadron Stokowskieg