Kapelusz Noszony przez Napoleona, jako cesarza Francuzów, został spopularyzowany za sprawą mnóstwa rycin i obrazów, stanowiąc istotny element jego legendy. Cesarz miał kilkadziesiąt takich nakryć głowy, zmieniał je co kilka tygodni, nie dbając o nie, niszczył i gubił podczas kampanii albo też dawał na pamiątkę gospodarzowi domu, w którym kwaterował, bądź komuś ze służby lub swego otoczenia. Wyrabiali je wyłącznie dostawcy dworu cesarskiego, Poupart i Delaunay, mający swą siedzibę w Pałacu Trybunatu nr 32. Wykonane były z czarnego, brązowego lub szarego filcu, z charakterystycznym podniesionym tylnym brzegiem, z lewej strony ozdobione trójkolorową kokardą specjalnego modelu, zwanego cesarskim. Obszywano je galonem z czarnego jedwabiu. Kapelusze te są szczególnie cenione przez kolekcjonerów i muzea poświęcone epoce napoleońskiej. Za przykład mogą służyć losy egzemplarza z paryskiego Muzeum Armii. Kapelusz noszony przez cesarza w czasie kampanii 1814 r. został ofiarowany 6 kwietnia 1812 r. przez szambelana cesarskiego, hr. de Turenne, kapitanowi de Belleville. Wnuk tego ostatniego, niejaki Rible, przekazał go Napoleonowi III z przeznaczeniem dla Muzeum Pamięci. W 1899 r. zakupiony z magazynów tego muzeum przez kolekcjonera Pauilhaca, trafił wraz z jego zbiorem do Muzeum Armii. EWN Marszałek Był to wysoki urzędnik dworu cesarskiego. Równocześnie dowódca wojskowy, w praktyce także najwyższy stopień w hierarchii WA. Ustanawiająca cesarstwo uchwała senatu z 18 maja 1804 r. przewidywała, że będzie 16 marszałków. Następnego dnia Napoleon mianował jednak tylko 14 oraz 4 honorowych, teoretycznie nienależących już do czynnej służby. W tej pierwszej promocji znaleźli się w kolejności nominacji: Berthier, Murat, Moncey, Jourdan, Massena, Augerau, Bernadotte, Soult, Brune, Lannes, Mortier, Ney, Davout i Bessieres. Marszałkami honorowymi zostali natomiast Kellermann, Lefebvre, Perignon i Serurier. Taki dobór wynikał z racji politycznych. Siedmiu marszałków wywodziło się z Armii Italii, którą sam dowodził w 1796–97. Siedmiu pozostałych odznaczyło się w armiach walczących nad Renem i we Flandrii, byli więc teoretycznie związani z gen. Moreau. Teraz chodziło o swego rodzaju pojednanie tych dwóch wielkich odłamów armii francuskiej. W następnych latach wyniesienie do godności marszałka łączyło się już z czynami bojowymi. Cesarz wymagał, aby kandydat wygrał samodzielnie liczącą się batalię albo w oczywisty sposób przyczynił się do wygrania wielkiej bitwy, rozstrzygającej całą kampanię. 19 lipca 1807 r. buławę marszałkowską otrzymał Victor za postawę pod Frydlandem. 12 lipca 1809 r. marszałkami zostali Macdonald, Marmont i Oudinot za zasługi pod Wagram. 8 lipca 1811 r. tytuł ten dostał Suchet za całą serię zwycięstw we wschodniej Hiszpanii. 27 sierpnia 1812 r. buławę otrzymał Gouvion-Saint-Cyr za zwycięstwo pod Połockiem. 16 października 1813 r. marszałkiem został Poniatowski za pierwszy dzień bitwy pod Lipskiem. Wreszcie 15 kwietnia 1815 r. buława przypadła Grouchy’emu za zmuszenie do kapitulacji ks. d’Angouleme. Łącznie z honorowymi było 26 marszałków, z tym jednak, że ich liczba nigdy nie przekraczała 16. Niektórzy tracili tytuł na pewien czas, kiedy stawali się „cudzoziemcami”, jak Murat – król Neapolu, czy Berthier – ks. Neuchatel; w praktyce uważano ich nadal za marszałków. Trzech marszałków – Lannes, Bessieres i Poniatowski – poległo na polu bitwy, wielu odnosiło rany (np. Oudinot miał ich aż 32). Reprezentowali różny poziom talentów militarnych, wiedzy i doświadczenia. Do najwyższej kategorii należy zaliczyć Davouta, Murata i Berthiera. Pierwszy z nich – jako jedyny ze wszystkich – wygrał batalię (Auerstedt), która (obok Jeny) zadecydowała o losach kampanii. On jeden może być przyrównywany do Napoleona, jeśli idzie o talenty strategiczne. Łączył w sobie głęboką wiedzę wojskową, zdolności administracyjne, zamiłowanie do rozsądnej dyscypliny, a równocześnie wierność cesarzowi. Murat był znakomitym dowódcą kawalerii, Berthier natomiast wybornym szefem sztabu, choć – rzecz paradoksalna – zupełnie nie nadawał się na dowódcę korpusu. Drugą kategorię tworzą marszałkowie, którzy byli dobrymi dowódcami korpusu, a nawet armii. Trzeba tu wymienić Massenę, Lannes’a, Gouviona-Saint-Cyra, Sucheta, Soulta, Marmonta i Macdonalda. Do trzeciej – dowódców korpusów wymagających nadzoru ze strony cesarza – należy zaliczyć Victora, Bernadotte’a, Bessieres’a, Neya, Mortiera, Oudinota, Lefebvre’a i Augereau. Wreszcie czwartą kategorię tworzyli marszałkowie, którzy nawet pod okiem Napoleona nie zawsze wykonywali postawione im zadania. Byli to Brune, Moncey, Grouchy i Jourdan. Właśnie Grouchy 18 czerwca 1815 r. przesądził o klęsce cesarza pod Waterloo i końcu napoleońskiej epopei. Nie wszyscy generałowie mający wielkie zasługi otrzymali marszałkowską buławę. Niektórzy – jak Desaix czy Kleber – polegli, zanim jeszcze została ustanowiona ta godność. Moreau, jako rywal Napoleona, został zmuszony do opuszczenia Francji. Dupont, który znakomicie stawał pod Frydlandem i został posłany do płd. Hiszpanii właśnie po to, by zasłużyć na buławę, nie otrzymał jej z powodu kapitulacji pod Baylen. W sierpniu 1812 r. o krok od buławy był Junot, który jednak przez swe niezdecydowanie nie potrafił rozbić Rosjan pod Walutyną Górą. EWN Biuletyn Wielkiej Armii Były to propagandowe relacje z pól bitewnych, dyktowane przez Napoleona sekretarzom, wydawane następnie przez polowe drukarnie i publikowane w prasie podbitej Europy. Ich celem było wyjaśnianie żołnierzom sensu wydarzeń, w jakich uczestniczyli, związanie narodu francuskiego z armią oraz kształtowanie napoleońskiej legendy. Pierwszy biuletyn ukazał się 7 października 1805 r. i dotyczył działań WA w Bawarii przeciwko Austrii. BWA były wydawane podczas kampanii 1805, 1806–07, 1809, 1812 i 1813 r. Niektóre przeszły do historii, jak chociażby 29 biuletyn z 3 grudnia 1812 r., datowany w Mołodecznie, w którym cesarz tłumaczył przyczyny przegranej w Rosji i zagłady WA. Chociaż wielu wojskowych zdawało sobie sprawę, że nie są to rzetelne relacje – mówiono nawet: kłamie jak biuletyn – to przecież każdy marszałek chciał, aby jego korpus został wymieniony w kolejnym biuletynie, a każdy generał pragnął, aby znalazła się w nim wzmianka o jego dywizji czy brygadzie. EWN Inspektorzy popisów Był to korpus urzędników wojskowych utworzony przez Bonapartego, którego zadaniem była głównie kontrola finansów wojska. Mieli oni bardzo wysoką pozycję, a stanowiska generalnego inspektora, naczelnych inspektorów oraz inspektorów odpowiadały stopniom generała dywizji, generała brygady i pułkownika. W krótkim czasie urzędnicy ci potrafili uzdrowić finanse armii, wykrywając najprzeróżniejsze nieprawidłowości w administrowaniu pułkami i dywizjami, jak chociażby podawanie przez dowódców wyższych stanów wojska, co umożliwiało zagarnianie funduszy przeznaczonych na wyżywienie i inne potrzeby. Dyrekcja generalna popisów (jak nazywano pobór wojskowy) istniała także w ministerstwie wojny Księstwa Warszawskiego. Kierował nią gen. Kajetan Hebdowski. EWN Adiutant To oficer sztabowy oddany do dyspozycji marszałka lub generała, wykonujący ważne zadania wojskowe; w niejednym przypadku jego sekretarz, łącznik z podległymi oddziałami, doradca – zależnie od posiadanych kwalifikacji. W 1800 r. Bonaparte ustalił, że gen. dyw. mają prawo do 3 adiutantów, a gen. bryg. do 2. Potem, kiedy pojawiła się godność marszałka, cesarz zezwolił, aby mieli oni po 10 adiutantów. W rzeczywistości było ich jeszcze więcej, bo wielu dowódców chciało w ten sposób podkreślić swoje znaczenie. Adiutanci mieli zazwyczaj stopnie porucznika lub kapitana, ale zdarzało się, że w tym charakterze służyli oficerowie wyższych stopni. Adiutanci mieli mundury według przepisów z 1803 r. W praktyce jednak marszałkowie i generałowie zezwalali na odstępstwa od regulaminu i sami zachęcali do noszenia możliwie okazałych uniformów, świadczyło to bowiem o ich własnej pozycji. Adiutanci nosili kapelusze z pióropuszami – dobrze widoczne na polu walki – a także, jako oznakę swych obowiązków, opaski na lewym ręku. Opaska niebieska i takiż pióropusz oznaczały adiutanta gen. bryg. Opaska czerwona i takiż pióropusz – gen. dyw., a opaska trójkolorowa z podobnym pióropuszem – dowódcy korpusu lub armii. Od sprawności działania adiutantów, zwłaszcza szybkości poruszania się, zależało wiele. Dysponowali doskonałymi wierzchowcami, wymagano od nich odwagi, determinacji, a nawet desperacji, byle tylko donieść zdoła