MGLISTE PLANY MILITARNE. Przygotowaniom militarnym do powstania kierownictwo ruchu, zwane później Komitetem Centralnym Narodowym, poświęciło najmniej uwagi. Owszem, w 1861 r. pojawiły się koncepcje prowadzenia działań zbrojnych. Pierwotnie był to plan Ludwika Mierosławskiego przebywającego na emigracji i odgrywającego dużą rolę w kręgach demokratycznych, a później Jarosława Dąbrowskiego i Zygmunta Padlewskiego, byłych oficerów armii carskiej. Generalnie rzecz biorąc, w mniejszym lub większym stopniu zakładały one, że zbliżająca się walka z wrogiem ma mieć charakter wojny partyzanckiej. Przewidywano, że uderzenie na garnizony przeciwnika pozwoli oczyścić pewne obszary Królestwa Polskiego, które w perspektywie będą mogły stanowić bazę powstańczą umożliwiającą zorganizowanie dużych zgrupowań partyzanckich. Wymieniano więc tzw. trójkąt graniczny, czyli południową część województwa krakowskiego przylegającą do zaboru austriackiego i pruskiego, Augustowskie, Podlasie i Góry Świętokrzyskie. Na przełomie 1862/63 r. pojawiły się jeszcze dwie koncepcje prowadzenia działań zbrojnych. Pierwszą opracował Zygmunt Sierakowski, a drugą Zygmunt Padlewski, ale były to kompilacje planów poprzednich z pewnym uwzględnieniem zaistniałej sytuacji politycznej. W każdym razie na posiedzeniach Komitetu Centralnego Narodowego od 3 stycznia do 14 stycznia, a więc do momentu przeprowadzania branki w Warszawie, nie wypracowano koncepcji militarnego rozpoczęcia powstania. DYKTATOR I NACZELNICY WOJSKOWI. Jak już wiemy, branka w Warszawie wymusiła na KCN wyznaczenie daty wybuchu powstania na noc z 22/23 stycznia. Wcześniej, bo 19 stycznia, dyktaturę powierzono Ludwikowi Mierosławskiemu, poecie i pisarzowi, uczestnikowi powstania listopadowego i dowódcy oddziałów zbrojnych w okresie Wiosny Ludów na ziemiach polskich i w Europie. W emigracyjnych kołach demokratycznych Mierosławski zyskał sławę teoretyka wojskowości. Odpowiedzialnymi za przebieg tzw. nocy styczniowej uczyniono wojewódzkich naczelników wojskowych. Nominacje wręczano w ostatniej chwili. Np. Apolinary Kurowski dowiedział się o powierzeniu mu obowiązków naczelnika wojskowego województwa krakowskiego 20 stycznia. Zostały mu zatem ledwie dwa dni na przygotowanie działań zbrojnych, co oczywiście nie było realne. W ten oto sposób KCN, przyjmujący nazwę Tymczasowego Rządu Narodowego, brzemię odpowiedzialności za sprawy militarne, jak to po latach powiedział jeden z jego członków, złożył na naczelników wojennych. Rząd Narodowy był przekonany, że po ogłoszeniu dekretów uwłaszczeniowych chłopi wraz z patriotycznie nastawioną młodzieżą miejską skutecznie zaatakują garnizony rosyjskie rozmieszczone na terenie Królestwa Polskiego. Rzeczywistość była inna. Naczelnicy wojskowi na ogół mieli niewielkie przygotowanie. Można mówić, że wiedza z zakresu wojskowości pozwalała im prowadzić działania jedynie na szczeblu taktycznym. Często osoby wyznaczone na naczelników wojskowych nie znały terenu, na którym miały prowadzić operacje zbrojne. NOC STYCZNIOWA. Przeciw ok. 100 tys. żołnierzy armii rosyjskiej dysponującej ponad 170 armatami naczelnicy wojskowi mogli wystawić 20–25 tys. spiskowców uzbrojonych w piki, siekiery, kosy, strzelby myśliwskie, szable czy pałasze. Ostatecznie w noc styczniową partyzanci przeprowadzili 32 akcje zbrojne, przy czym na miejsca zbiórki dotarło nie więcej jak 6–7 tys. spiskowców. Najaktywniejsze było Podlasie, gdzie przeprowadzono 8 akcji, natomiast w województwie krakowskim i kaliskim nie podjęto żadnej. Nie mógł zadowalać przebieg nocy styczniowej w województwach mazowieckim, lubelskim, augustowskim i płockim. W tym ostatnim co prawda doszło do 5 starć, ale nie powiodło się zdobycie Płocka, który miał być siedzibą Rządu Narodowego. Nigdzie nie nadwerężono rosyjskiego potencjału militarnego. Zdobyczą powstańców było kilkaset sztuk karabinów, trochę białej broni i gotówki z zaboru kas miejskich. Powstańcy mimowolnie, jak to zauważył nieżyjący już historyk prof. Eligiusz Kozłowski, uzyskali pewien sukces strategiczny. Otóż dowództwo rosyjskie, nie mając rozeznania o ich sile, zarządziło koncentrację swych wojsk w dużych garnizonach. Obawiano się, że wcześniej czy później te mniejsze mogą zostać rozbite przez partyzantów, którzy następnie uderzą na zgrupowania wojsk rosyjskich w miastach powiatowych czy nawet gubernialnych. Postanowiono więc przemieścić nieliczne załogi wojsk rosyjskich stacjonujących w mniejszych miejscowościach do większych ośrodków miejskich. Likwidacja małych garnizonów – i zamieszanie wśród dowódców rosyjskich wywołane przesuwaniem ich oddziałów – stwarzała powstańcom możliwości przeprowadzenia akcji zbrojnych lub działań organizacyjno-­mobilizacyjnych na terenach opuszczanych przez wojsko. Jednakże tę sytuację wykorzystali oni w niewielkim stopniu. Chyba najlepiej wspomniany już Kurowski. Po nieudanej próbie ataku na Kielce wycofał się w kierunku Jędrzejowa. Kiedy gen. Ksawery Czengiery, rosyjski naczelnik wojenny powiatu kieleckiego, wydał rozkaz przemieszczenia swoich żołnierzy z Jędrzejowa do Kielc, Kurowski natychmiast ustanowił w Jędrzejowie swoją kwaterę. Zabronił burmistrzowi przeprowadzenia branki (na prowincji była wyznaczona na 27 stycznia). W tej sytuacji poborowi z miasta i okolicy znaleźli się w oddziale Kurowskiego. Sprawował on władzę w Jędrzejowie do 30 stycznia, gdy na czele 500 powstańców udał się w kierunku Ojcowa, gdzie założył obóz. ZIMOWY MARAZM POWSTAŃCZY. Brak sukcesów w noc styczniową, dezorientacja wśród spiskowców, wpłynęły na stan umysłów Polaków. Jadwiga Prendowska, kurierka Mariana Langiewicza, w swym pamiętniku zanotowała: „Straszna to była noc. (…) Od zmysłów odchodziłam z niepokoju i trwogi o los wszystkiego (…), na koniec zrodził się dzień, a ja wszystko przeżyłam – teraźniejsze i przyszłe. Pełno uciekinierów przybiegało, opowiadając, że wszystko stracone, przepadłe”. Od 24 stycznia do połowy marca powstańcy dokonywali w skali całego kraju przeciętnie nie więcej jak trzy napady na odziały nieprzyjaciela dziennie. To niewątpliwie ułatwiło wojskom rosyjskim przygotowanie akcji zmierzających do zlikwidowania trzech największych zgrupowań partyzanckich, jakie w tym czasie ukształtowały się w Królestwie Polskim. LUTOWA KONTROFENSYWA ROSJAN. Wojska rosyjskie najpierw zlikwidowały największe wówczas zgrupowanie partyzanckie. Pod dowództwem Józefa Matlińskiego i Władysława Jabłonowskiego w rejonie Węgrowa (woj. podlaskie) skupiło się ok. 3,5 tys. ochotników. Od 23 stycznia do 2 lutego trwało tam systematyczne szkolenie, ale tylko część była uzbrojona w broń myśliwską, a reszta w kosy, widły czy w drągi. Przeciwko powstańcom ruszyły cztery kolumny wojsk rosyjskich, ale ostatecznie w bitwie wzięła udział jedna kolumna licząca ok. 1 tys. żołnierzy. W bitwie węgrowskiej 3 lutego zasłużyli się kosynierzy. Kilkakrotnie ponawiane ataki na oddziały rosyjskie umożliwiły wycofanie się głównych sił polskich pod Siemiatycze. Jednakże tutaj 7 lutego doszło do ostatecznej ich klęski. Drugim w kolejności zgrupowaniem rozbitym przez Rosjan był oddział Kurowskiego. Jak już wspomniano, spod Jędrzejowa udał się on do Ojcowa. Od 2 do 7 lutego przeprowadził kilka potyczek, które doprowadziły do oczyszczenia trójkąta granicznego z wojsk rosyjskich, co umożliwiło nawiązanie kontaktów z Galicją (Krakowem) i Śląskiem. Do oddziału ciągnęła młodzież rzemieślnicza z miasteczek położonych na południu województwa krakowskiego, uczniowie oraz studenci z Krakowa. Zgrupowanie ojcowskie liczyło ok. 2,5 tys. ludzi. Sytuacja na południu Królestwa Polskiego zaniepokoiła samego cara i przeciwko Kurowskiemu wysłano dwie kolumny wojsk, w sumie liczące ponad 4 tys. żołnierzy i 12 dział. Ten postanowił zrezygnować z obrony Ojcowa, a zaatakować Miechów, gdzie – według posiadanych przez niego informacji – garnizon rosyjski został poważnie zmniejszony. Plan w zamierzeniach logiczny zakończył się dramatem. Kurowski bowiem nie przeprowadził dokładnego rozeznania sił przeciwnika, które tymczasem się zwiększyły. 17 lutego zaatakował miasto. Po trzech godzinach zażartej walki, w której odznaczyli się żuawi (słynne oddziały śmierci) dowodzeni przez Françoisa Rochebrune’a, Kurowski musiał wydać rozkaz odwrotu. Na ulicach Miechowa poległo ok. 150 powstańców, drugie tyle było rannych. Oddział poszedł w rozsypkę, a Rosjanie, tak jak i w przypadku Węgrowa, podpalili miasto. Kurowski stał się symbolem nieudanego dowódcy, a jego podkomendni, jeżeli przedostali się do innych oddziałów, byli obiektem kpin. Najwięcej problemów mieli Rosjanie ze zgrupowaniem Mariana Langiewicza, naczelnika wojskowego województwa sandomierskiego. W noc styczniową dokonał on napadu na Szydłowiec, a następnie wycofał się w kierunku Wąchocka, gdzie założył obóz. W ciągu tygodnia napłynęło do niego ok. 1,4 tys. powstańców (w niektórych relacjach wspomnieniowych wymienia się nawet od 3 tys. do 8 tys.). O tym zgrupowaniu partyzanckim wieści dotarły nawet do prasy zachodniej. Zaczęto mówić o „polskich rządach”, wręcz „republice wąchockiej”. W tej sytuacji Rząd Narodowy postanowił się ujawnić właśnie w Wąchocku. Nie doszło do tego, gdyż powstańcy musieli opuścić obóz wcześniej niż zakładano. Przeciwko Langiewiczowi wyruszyły trzy kolumny wojsk rosyjskich liczące ok. 3 tys. żołnierzy, które miały wziąć cały obóz do niewoli. Od 1 do 3 lutego trwały walki o utrzymanie Wąchocka i Suchedniowa. Ostatecznie, nie ponosząc większych strat, Langiewicz udał się w kierunku Świętego Krzyża, a następnie na Staszów. Jego siły, wzmocnione oddziałem Antoniego Jeziorańskiego, podjęły kilkugodzinny bój (24 lutego) na polach Małogoszcza. Była to jedna z największych i zarazem najkrwawszych bitew w dziejach powstania. Przeciwko 2,6 tys. powstańcom stanęło 2 tys. dobrze uzbrojonych i wyćwiczonych żołnierzy rosyjskich. Bitwa pod Małogoszczem, aczkolwiek przegrana przez stronę polską, nie dała takich rezultatów, jak spodziewało się dowództwo rosyjskie. Zgrupowanie powstańcze, mimo poniesionych sporych strat, nie uległo rozproszeniu, jak w przypadku Siemiatycz czy Miechowa. Langiewicz wyprowadził wojsko w należytym porządku i tak jak planował – na południe województwa krakowskiego. Do Pieskowej Skały dotarło 4 marca ok. 2 tys. partyzantów, bo po drodze dołączali ochotnicy. LANGIEWICZ DYKTATOREM. 11 marca, podczas postoju w Goszczy, gen. Langiewicza obwołano dyktatorem. Stało się to z jednej strony dlatego, że Mierosławski przegrał dwie bitwy (pod Krzywosądzem 19 lutego, pod Nową Wsią 21 lutego) i wycofał się z Królestwa Polskiego, a z drugiej było to następstwem przyłączenia się białych do powstania. Świeżo mianowany dyktator postanowił pójść w kierunku Gór Świętokrzyskich, by rozwinąć działania zbrojne. Po drodze doszło do bitwy pod Grochowiskami (18 marca). Tutaj słabo uzbrojonych ok. 3 tys. partyzantów stanęło naprzeciwko 3,5 tys. żołnierzy rosyjskich. Polacy kosztem 300 zabitych utrzymali plac boju, ale faktycznie oddział nie był w stanie dalej prowadzić działań i po naradzie wojennej, następnego dnia, zadecydowano o rozproszeniu zgrupowania. Zasadnicza jego część wraz z Langiewiczem udała się do Galicji, gdzie dyktatora internowano, natomiast Dionizy Czachowski wraz ze swymi podkomendnymi przedostał się w Góry Świętokrzyskie i na swoją rękę prowadził działania partyzanckie do czerwca 1863 r. ZBROJNA DEMONSTRACJA W ROZPROSZENIU. Likwidacja trzech dużych ugrupowań powstańczych oznaczała całkowite przejęcie inicjatywy strategicznej przez stronę rosyjską. Na niewiele się zdały działania partyzanckie na Litwie, Białorusi, a później także na Ukrainie. Po upadku dyktatury Langiewicza zrezygnowano z tworzenia większych oddziałów partyzanckich, a poszczególni dowódcy działali na swoją rękę, zupełnie nie kontaktując się z Wydziałem Wojny Rządu Narodowego. Ten zdając sobie sprawę, że partyzantka mająca jedynie charakter „krwawego protestu” prowadzi donikąd, wydał 4 maja specjalny okólnik, w którym wzywał dowódców do zmiany taktyki. Ale na przyjęcie pr