Kościelne postulaty. Szereg postanowień dotyczących ludności żydowskiej znajdujemy w ustawodawstwie kościelnym, przede wszystkim postanowieniach synodów (prowincjonalnych i diecezjalnych) oraz listach pasterskich biskupów. Najczęstsze proponowane wobec Żydów ograniczenia dotyczyły osadnictwa i wspólnego zamieszkiwania razem z chrześcijanami, działalności ekonomicznej, wznoszena synagog, zatrudniania służby chrześcijańskiej czy respektowania świąt chrześcijańskich. Literatura antyżydowska. Odrębną sferę oddziaływania stanowiła literatura inicjowana przez Kościół (polemiczna, homiletyczna, hagiograficzna), w tym także utwory antyżydowskie. Przeważająca większość autorów takich dzieł wywodziła się ze środowisk mieszczańskich (np. Przecław Mojecki, Szymon Aleksander Hubicki, Sebastian Miczyński, Jan Achacy Kmita, Sebastian Śleszkowski, Gaudenty Pikulski). Część z nich była duchownymi. W dziełach tych, obok zarzutów natury ekonomicznej i społecznej, pojawiały się argumenty religijne. W pierwszej połowie XVII w. Sebastian Śleszkowski proponował cały program działań, mający skłonić Żydów do odejścia od judaizmu i przyjęcia chrztu. Proponował odcięcie Żydów od źródeł wiedzy o judaiz­mie poprzez spalenie pełnych bluźnierstw ksiąg żydowskich, zwłaszcza Talmudu. Żydzi mieli czytać nie tylko Stary, ale i Nowy Testament i to po łacinie, której mieli się uczyć. W soboty, aby zatrzeć wspomnienie o świętowaniu szabatu, mieli słuchać kazań w kościołach. Natomiast ci, którzy nie przejdą na katolicyzm, mieli utracić swój majątek. Wydaje się jednak, że pomysły te były w tym czasie odosobnione w Rzeczpospolitej, gdzie ani świeccy, ani duchowni nie propagowali haseł szerzenia katolicyzmu drogą przymusu i represji. Innym wątkiem literatury antyżydowskiej była historia Żyda konwertyty, często z podaniem motywów podjęcia przez niego decyzji i okoliczności temu towarzyszących, kreująca pozytwny wzorzec bohatera neofity, porzucającego swoje dotychczasowe życie, a często także demaskującego zbrodnie swoich byłych współwyznawców. Akcje misyjne. Stałe zainteresowanie Kościoła katolickiego budziła akcja misyjna wśród Żydów. Rzeczpospolita, posiadająca najliczniejsze skupisko żydowskie w ówczesnej Europie, dawała tu szczególne możliwości. Działalność misyjną prowadziły przede wszystkim zakony (m.in. karmelici i jezuici), niekiedy duchowieństwo parafialne i osoby świeckie. Efekty tych akcji były nikłe. Liczba duchowieństwa była stosunkowo niewielka, a Żydzi stanowili znaczącą liczebnie grupę, żyjącą w kulturalnym odosobnieniu. Misjonarze najczęściej nie znali języka i obyczajów społeczności żydowskiej. Najlepsze wyniki osiągali sami neofici, na ogół chętnie angażujący się w akcję nawracania swoich byłych współwyznawców. Orientowali się oni w stosunkach panujących w społeczności żydowskiej i łatwiej docierali do osób podatnych na propagandę katolicką. Przykładem tego może być działalność Pawła Helicza, który w 1537 r. doprowadził do chrztu 14 Żydów w Poznaniu. Helicz wraz ze swoimi dwoma wychrzczonymi braćmi miał drukarnię w Krakowie, gdzie wydrukował hebrajską transkrypcję niemieckiego tłumaczenia Nowego Testamentu (w tłumaczeniu Marcina Lutra), jednak gmina krakowska nie dopuściła do rozpowszechnienia tej publikacji. Porywanie i chrzczenie dzieci. Formą prowadzenia akcji chrystianizacyjnej było porywanie i chrzczenie dzieci żydowskich. Narażone były na to nie tylko dzieci biedaków, ale również dzieci bogatych i wpływowych osobistości. Przykładem tego może być uprowadzenie i ochrzczenie córki Szmula Rubinowicza, bogatego faktora Elżbiety Sieniawskiej. Działalność tę wspierał autorytet papieski, bulla Benedykta XIV z 1747 r. przyznawała dzieciom po ukończeniu siódmego roku życia prawo do podejmowania decyzji dotyczących zmiany religii. W 1737 r., z inicjatywy księdza Szczepana Turczynowicza, w ramach szeroko zakrojonej akcji misyjnej na Litwie, utworzony został zakon Mariae Vitae (mariawitek). Zajmowały się one akcją misyjną wśród dziewcząt żydowskich i prowadziły 17 domów zakonnych, w których przebywały neofitki. Przez 30 lat działalności mariawitki doprowadziły do konwersji ok. 400 Żydówek, a w następnych latach liczba ta miała wzrosnąć do 2 tys. Ksiądz Turczynowicz planował także założenie zakonu męskiego, zajmującego się akcją misyjną wśród Żydów mężczyzn, jednak nie udało mu się tego zrealizować. Rozwiązanie zakonu mariawitek nastąpiło w 1774 r., rok po śmierci księdza Turczynowicza, i spowodowane było nieakceptowaniem przez biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego, zwolennika idei oświeceniowych, metod stosowanych przez zakon. Z drugiej strony również Żydzi stosowali podobne metody, uprowadzając szykujących się do chrztu współwyznawców oraz świeżo ochrzczonych neofitów. Kazania w synagogach. Połowa XVIII w. przyniosła zintensyfikowanie akcji misyjnej wśród Żydów, zwłaszcza na południowo-wschodnich terenach Rzeczpospolitej. W tym okresie działalność kaznodziejską skierowaną do Żydów podjęli też franciszkanie i dominikanie. Z tych ostatnich wyróżnił się Wawrzyniec Owłoczymski, którego żywot z ok. 1777 r. dostarcza wielu informacji o poruszeniu, jakie wywoływał w środowisku żydowskim. Czytamy tam m.in.: „Żydom publicznie podczas Missyi wypowiadał dysputy; na które prawie zewsząd Rabinowie i Szkolnicy uczeni, jak mogąc dla utrzymania swych przewrotnych błędów i złośliwego uporu, zjeżdżali i ściągali się: lecz zawżdy z taką hańbą przekonywani bywali, że drudzy nie mogąc co począć, włosy i brody na sobie targali. Gdy się dysputowano, jedni wzdychali widząc jawną prawdę, poznawając swój upor i omamienie, płakali. Drudzy jawnie przed wszystkimi dawali publiczne w Synagogach nawrócenia się znaki, skąd zgiełgi i wrzawy częstokroć tak wszczynane były, że czasem dla uspokojenia zbrojnego żołnierza sprowadzać potrzeba było. Jednak wielu z samych Rabinów częstokroć nawracało się. A nawróciwszy się, tak byli gruntownemi w Wierze Świętej, że sami prosili, aby im wolno było hańbić swe dawniejsze błędy publicznie w Bożnicach przed wszystkimi Żydami, skąd wielu takich było, co nie odstępowali od Męża Bożego, lecz gdzie się tylko on zwrócił, za takim jeździli, dając z siebie przykład do nawrócenia drugim”. Anonimowy autor żywota podaje, że zakonnik zdołał nawrócić w ciągu swego życia 1975 protestantów i 66 Żydów. Jednym z najbardziej zaangażowanych w działalność misyjną wśród Żydów był Franciszek Antoni Kobielski, biskup kamieniecki (1736–39), a potem łucki (1739–55). Był on autorem listów pasterskich, nawołujących Żydów do porzucenia judaizmu, sam osobiście wygłaszał kazania w synagogach, a duchownym nakazywał, żeby czynili to samo raz na kwartał. W swoich kazaniach Kobielski starał się scholastycznymi wywodami udowodnić boskość i mesjański charakter Jezusa z Nazaretu. Niepowodzenie akcji chrystianizacyjnej spowodowało, że nabrał niechęci do Żydów i na terenie swojej diecezji zaczął stosować wobec nich różne represje. Przypadek frankistów. Działania misyjne wobec Żydów prowadził również biskup kamieniecki Mikołaj Dębowski (1743–57), zaangażowany w sprawę frankistów. Frankizm był ruchem mesjańskim, który rozwinął się pod wpływem sabataizmu (poruszenie mesjańskie wokół Sabataja Cwi, który ogłosił się Mesjaszem w 1666 r.) na Podolu. Przywódca ruchu Jakub Lejbowicz Frank (1726–91) głosił istnienie Boga w trzech osobach oraz odrzucał Talmud. Orgiastyczne rytuały, zauważone przez ortodoksyjnych Żydów w Lanckoroniu, spowodowały aresztowanie Franka i jego zwolenników i ściągnęły na nich cherem sądu rabinackiego (1756 r.), powtórzony przez Sejm Czterech Ziem w Konstantynowie. Sprawa przyciągnęła uwagę biskupa kamienieckiego, Mikołaja Dembowskiego, zainteresowanego podobieństwem wiary frankistów do niektórych dogmatów chrześcijańskich. Z jego inicjatywy zorganizowano dysputę między ortodoksyjnymi Żydami (talmudystami) a frankistami (kontrtalmudystami) w Kamieńcu Podolskim (1757 r.). Kolejna dysputa miała miejsce we Lwowie (1759 r.), a po niej grupa około tysiąca frankistów z Frankiem na czele przyjęła chrzest. Kierowała nimi chęć stworzenia odrębnej grupy wewnątrz katolicyzmu oraz nadzieja na uzyskanie własnego terytorium w granicach Rzeczpospolitej, gdzie mogliby swobodnie kultywować i propagować swoją wiarę, co byłoby kolejnym etapem mesjańskiej misji Franka. Natomiast ze strony Kościoła katolickiego poparcie dla frankizmu stanowiło istotny element polityki misyjnej. Oskarżenia o mordy rytualne. Element polityki wyznaniowej Kościoła katolickiego stanowiły też oskarżenia o charakterze rytualnym wysuwane wobec Żydów – o morderstwa rytualne i o profanację hostii. Często ich skutkiem były procesy sądowe, które wywoływały pogromy. Na ziemiach polskich pierwsze, poświadczone źródłowo, oskarżenie o mord rytualny zostało sformułowane w Rawie Mazowieckiej w 1547 r. Do połowy XVII w. znamy kilkadziesiąt oskarżeń, w późniejszym okresie, od połowy XVII w. do 1795 r., wysunięto ich ok. 30. Do rozpowszechnienia przekonania o mordowaniu przez Żydów dzieci chrześcijańskich przyczyniły się „Żywoty świętych” Piotra Skargi, zawierające historię św. Szymona z Trydentu, rzekomo zamordowanego przez Żydów w 1475 r. W większości historii morderstw rytualnych mamy podobny schemat wydarzeń: domniemaną ofiarą Żydów było dziecko (symbol niewinności i uosobienie Chrystusa), często przyprowadzała je do Żydów kobieta – zła chrześcijanka znęcona korzyściami materialnymi, następnie znajdowano – często w cudowny sposób – ciało noszące ślady tortur. Na ogół zbrodni miano dokonywać przed Wielkanocą, a jej celem było pozyskanie krwi chrześcijańskiej do celów rytualnych (dodanie do macy spożywanej podczas świąt Pesach) czy – rzadziej – medycznych (przemywanie oczu noworodkom, leczenie ran po obrzezaniu). Dla Kościoła katolickiego sprawy o mordy rytualne stanowiły okazję propagandy religijnej, przebieg wydarzeń rozpowszechniano, a w miejscach śmierci „męczenników” tworzono miejsca kultu. Oskarżenia o profanację hostii. Oskarżenia o profanację hostii zarzucały Żydom kradzież lub kupowanie konsekrowanych komunikantów i nakłuwanie ich w celu uzyskania krwi (czasem towarzyszyło temu oskarżenie używania hostii do celów medycznych). W legendach o profanacji hostii występuje podobny schemat wydarzeń: hostii dostarczała Żydom kobieta (np. dłużniczka swojemu wierzycielowi – lichwiarzowi albo służąca swojemu gospodarzowi), potem hostia była nakłuwana czy rozcierana, co powodowało jej krwawienie, towarzyszyły też temu nawrócenia Żydów. W Europie Zachodniej pierwsze oskarżenia o profanację hostii wysunięto przeciwko Żydom w XIII w., co związane było z rozwojem kultu Eucharystii i ustanowieniem przez papieża Urbana IV święta Bożego Ciała (1264 r.). W Polsce oskarżenia tego typu pojawiły się w połowie XVI w. (Sochaczew, 1556 r.) i związane były zapewne z dogmatycznym sporem między katolikami i protestantami, dotyczącym rzeczywistej obecności Chrystusa w konsekrowanej hostii. Interesy ponad ideologią. Ideologiczną wrogość Kościoła wobec Żydów w znacznej mierze łagodziły powiązania natury ekonomicznej. W praktyce duchowieństwo zdawało sobie sprawę z użyteczności gospodarczej Żydów i czasem – wbrew zakazom – osadzało żydowskich osadników w swoich posiadłościach (przykładem Sejny, gdzie tamtejsi dominikanie w końcu XVIII w. sprowadzili Żydów i zbudowali im synagogę). Istotne były także więzi finansowe. Od XVII w. wyraźnie widoczne jest odejście Żydów od działalności kredytowej, z kredytorów stali się kredytobiorcami. Instytucje żydowskie chętnie pożyczały pieniądze od duchowieństwa, zarówno pojedynczych osób, jak i instytucji kościelnych, zwłaszcza zakonów. Spowodowane to było korzystnymi warunkami udzielania kredytu: podczas gdy szlachta żądała rat w wysokości 10 proc., przy pożyczkach od Kościoła wynosiły one od 3,5 do 8 proc. (najczęściej 7 proc.). Powszechną praktykę stanowiły zapisy na rzecz Kościoła „lokowane na synagogach” (czyli powierzane gminom żydowskim). Zabezpieczeniem takich pożyczek były nieruchomości gminne. Pożyczki od Kościoła stanowiły 75–80 proc. wszystkich pożyczek zaciąganych przez gminy i sejmy żydowskie, a w przypadku dużych sum wskaźnik ten wzrastał nawet do 90 proc. Natomiast w przypadku zaciągania długów przez pojedynczych Żydów dominujące są pożyczki od szlachty, pożyczanie pieniędzy od Kościoła występowało stosunkowo rzadko. Stąd w praktyce znaczna część podatków gminnych przeznaczana była na obsługę długów wobec Kościoła. Stosunki w miastach. Ograniczanie osadnictwa. Najczęstszą widownią napięć w codziennych kontaktach ludności żydowskiej i chrześcijańskiej były miasta. Wynikało to z faktu, że osadnictwo żydowskie w większości miało charakter miejski. Prawa nadane Żydom w przywilejach gminnych napotykały nieraz sprzeciw mieszczan, zwłaszcza gdy kolidowały z prawami chrześcijańskich kupców czy rzemieślników. Władze miejskie wysuwały szereg postulatów ograniczeń wobec Żydów. Pierwsza grupa postulatów dotyczyła mieszkania w mieście. Najostrzejszym ograniczeniem był przywilej de non tolerandis Judaeis. Oznaczał on usunięcie Żydów poza mury miejskie i dopuszczenie ich do handlu jedynie podczas targów i jarmarków (w Warszawie mogli się także pojawiać w czasie trwania sejmów). W praktyce posiadanie przez miasto przywileju de non tolerandis Judaeis nie musiało oznaczać braku w nim Żydów. Przyczyną tego było nierespektowanie praw, a także osiadanie Żydów na przedmieściach i w jurydykach. Przykładem tego może być Warszawa, posiadająca od 1527 r. przywilej de non tolerandis Judaeis, na terenie której w drugiej połowie XVIII w. znajdowało się najliczniejsze skupisko Żydów w kraju, liczące ok. 5 tys. osób i stanowiące 8 proc. ogółu mieszkańców miasta. Władze miast starały się także ograniczyć liczbę swoich żydowskich mieszkańców. Wyznaczały limit domów, które Żydzi mogli posiadać, nakazywały im zamieszkiwać wyłącznie na jednej ulicy czy w dzielnicy żydowskiej, a także wymusić na kahałach nieprzyjmowanie czy wręcz usunięcie nowych osadników. Zamieszkiwanie ludności żydowskiej w jednym rejonie było wynikiem nie tyle ograniczeń nakładanych przez władze miejskie, ale przede wszystkim dążeń samych Żydów. Nie oznacza to jednak istnienia w miastach Rzeczpospolitej wydzielonych dzielnic, skupiających wyłącznie ludność żydowską, które można by nazwać gettem. Wiele spisów pokazuje, że nie było ściśle zarysowanych granic osadnictwa żydowskiego w mieście, domy żydowskie były przemieszane z chrześcijańskimi, a Żydzi zamieszkiwali także w domach należących do chrześcijan. Ograniczenia w handlu i rzemiośle. Druga grupa ograniczeń wobec Żydów ze strony miast dotyczyła handlu, zarówno miejsc prowadzenia handlu, jak i asortymentu towarów. Jednak korzyści płynące dla szlachty z handlu żydowskiego, przede wszystkim możliwość nabywania towarów po niższej cenie, powodowały, że powyższe postulaty miejskie rzadko lub jedynie na krótki czas wprowadzane były w życie. Zjawisko przenoszenia się Żydów po połowie XVII w. do miast mniejszych i prywatnych spowodowało poddanie władzy dziedziców, co w praktyce niejednokrotnie oznaczało lepszą niż w miastach królewskich ochronę przed pretensjami i represjami ze strony mieszcza