Israel ben Eliezer – Baal Szem Tow – Beszt. Pojęcia chasydu (hebr. hasid – pobożny) i chasydyzmu jako ideologii dążących do pogłębionej religijności, związane są z wieloma ruchami religijnymi w łonie judaizmu na przestrzeni wieków. Chasydyzm polski to ruch religijno-odrodzeniowy powstały w połowie XVIII w. na południowo-wschodnich kresach Rzeczpospolitej, Podolu i Wołyniu, który istnieje nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Jego początki związane są z małą grupą pobożnych mistyków zgromadzonych wokół Israela ben Eliezera (ok. 1700–60), znanego jako Baal Szem Tow (Pan dobrego imienia) lub po prostu Beszt (akronim zarezerwowany tylko dla twórcy chasydyzmu). Jak się wydaje, to właśnie baal szemowie działający wśród Żydów polskich od XVII w. wpłynęli na kształt ludowej religijności opartej na mistycznych ideałach zaczerpniętych z kabały i późniejszych kierunków mistycznych oraz na rozwój opozycji wobec skostniałej religijności kultywowanej przez rabinów i kahały. Kabała, sabataizm, chasydyzm. Gershom Scholem – pionier badań nad mistyką żydowską – podkreślał, iż luriańska kabała i sabataizm mają ścisły związek z powstaniem i sukcesem chasydyzmu w religijnym świecie żydowskim. (Kabała luriańska – nurt kabały, od nazwiska jej twórcy, mistyka Izaaka Lurii; sabataizm, sabatianizm – ruch mesjanistyczny w XVII w. zapoczątkowany przez Sabataja Cwi, rozpowszechnił się wśród Żydów Bliskiego Wschodu i Europy). Scholem podkreślał przy tym, że kabała, sabataizm i chasydyzm są trzema etapami tego samego procesu transpozycji i popularyzacji mistycznych idei w różnych epokach, w każdej kładąc nacisk na inne aspekty mistycznych treści. Chociaż w początkowym okresie chasydyzm traktowany był jak herezja, to jednakże szybko stał się jednym z głównych nurtów w judaizmie, ważną częścią współczesnej ultraortodoksji. Dla wielu myślicieli, jak na przykład dla Martina Bubera czy Abrahama Joszuy Heschela, chasydyzm stanowi esencję judaizmu. Przywództwo. Baal szem. Cadyk. Nie tylko mistyczna ideologia, ale być może przede wszystkim charyzmatyczni przywódcy, z założycielem włącznie, stali się symbolem i motorem napędowym ruchu chasydzkiego. Jeszcze do niedawna uważano, iż założyciel chasydyzmu Israel ben Eliezer był postacią na poły legendarną, znaną tylko z opowieści hagiograficznych, w szczególności ze zbioru „Sefer sziwchei ha-­Beszt” (hebr. Księga ku chwale Beszta). Dopiero badania Moshe Rosmana pozwoliły na potwierdzenie istnienia takiej postaci. Israel ben Eliezer występuje w źródłach jako kabalista, doktor i baal szem. To ostatnie określenie przylgnęło do niego, zastępując rodowe imię. Ale Israel ben Eliezer nie był pierwszym baal szemem. I również tutaj, podobnie jak w przypadku ideologii chasydyzmu, przejął on dawne wzorce, dostosowując je do swoich potrzeb. Baal szem, mistrz, jest postacią znaną w tradycji Żydów aszkenazyjskich od średniowiecza. Pierwotny baal szem używał – w celu przywołania boskiej mocy – świętych imion tylko w ściśle określonych sytuacjach. W późniejszym okresie baal szemowie zaczęli działać także w przestrzeni publicznej jako zawodowi uzdrowiciele, przynosząc pomoc w problemach zdrowotnych, a na następnych etapach także w problemach psychicznych i duchowych. Beszt był właśnie jednym z takich baal szemów, jednakże on wprowadził dalsze modyfikacje. W swoich praktykach duchowych nawiązał do antycznych żydowskich tradycji wznoszenia się mistyka do „niebiańskich pałaców”, lecz podczas gdy celem antycznych mistyków było dotarcie do miejsca najbliższej kontemplacji boskiej obecności, to dla Beszta był to jedynie ważny etap – on wypraszał z tego miejsca łaskę dla swoich współbraci. Jak pisze Karl Goezinger: „kiedy baal szem starszego typu wypowiadał boskie imię, aby pomóc komuś w przypadku na przykład choroby, Beszt zamiast tego prosił przed sądami niebiańskimi za jemu współczesnych”. Model, który wypracował Beszt, stał się wzorem dla późniejszych przywódców chasydzkich – cadyków (hebr. cadik – sprawiedliwy). Cadyk odgrywa ważną rolę w chasydyzmie, był on bowiem nie tylko duchowym przywódcą, ale przede wszystkim pośrednikiem pomiędzy Bogiem a chasydami. Do tego celu musiał posiadać także specjalne, cudowne zdolności i umiejętności baal szema, być mistrzem modlitwy i czynienia cudów. Chasydzi wierzą, iż cadyk pozostaje w ciągłym stanie dewekut, łączności z Bogiem. Uczniowie. Pierwsze pokolenia. Uczniowie Beszta sprawili, że elitarny krąg jego zwolenników rozrósł się do rozmiarów masowego ruchu: już pod koniec XVIII w. chasydyzm dotarł do prawie wszystkich zakątków dawnej Rzeczpospolitej. W dziele tym szczególne zasługi poniósł Dow Ber z Międzyrzecza (zm. 1772 r.) zwany Magidem (kaznodzieją) oraz jego uczniowie, którzy dotarli na tereny Litwy, Białorusi i dalsze rejony Ukrainy. Wśród jego najwybitniejszych uczniów wymienić należy Menachema Mendla z Witebska, Arona Wielkiego z Karlina, działających na Ukrainie Menachema Nachuma z Czarnobyla (ok. 1730–97) – założyciela dynastii twerskiej, Lewiego Icchaka z Berdyczowa (ok. 1740–1809) czy Zeewa Wolfa z Żytomierza. Autorytet Dow Bera sprawiał, iż uważany on był po śmierci Beszta za nieformalnego przywódcę chasydyzmu. Inni uczniowie Beszta, jak Jakub Józef z Połonnego (zm. 1782 r.), koncentrowali swe wysiłki na spisywaniu nauk Beszta i rozwijaniu doktryny chasydzkiej, której to klasycznym przykładem jest dzieło „Toledot Jakow Josef” (Dzieje Jakuba Józefa, Korzec 1780 r.). Należy zwrócić uwagę także na działalność wnuków Beszta – Mosze Chaima Efraima z Sudylkowa (ok. 1740–1800), Barucha ben Jechiela z Międzyborza (ok. 1756–1811), a w sposób szczególny prawnuka Nachmana z Bracławia (1772–1810), którego zwolennicy do dzisiaj nie wybrali sobie jego następcy, stąd zwani są martwymi chasydami. Na terenach dzisiejszej Polski po śmierci Dow Bera największe wpływy mieli Elimelech z Leżajska (1717–87), Jaakow Icchak Horowic (ok. 1745–1815) zwany Widzącym z Lublina, a także Menachem Mendel z Rymanowa (zm. 1815 r.), Izrael Hopsztein z Kozienic i Abraham Jehoszua Heszel z Opatowa (1748–1825). Rozszerzaniu się wpływów chasydyzmu sprzyjały rozbiory Polski, kiedy dociera on poza granice dawnej Rzeczpospolitej. Zarzuty wobec chasydów. W miarę rozprzestrzeniania się chasydyzmu na ziemiach polskich rabini i reprezentanci oficjalnych gmin żydowskich, określani jako mitnagdim (przeciwnicy), wysuwali przeciw niemu liczne zarzuty. Z czasem, kiedy chasydyzm zdobywał coraz liczniejsze rzesze zwolenników, narastały konflikty między chasydami a rabinami i kahałami, dochodziło nawet do rzucania klątw. Przeciwnicy chasydyzmu obawiali się, że oto pojawiła się nowa odmiana sabataizmu. Sabataizm i frankizm miały przecież licznych sprzymierzeńców na Podolu i Wołyniu, czyli terenach, gdzie powstał chasydyzm. Prawdą jest, że wielu zwolenników chasydyzmu utrzymywało kontakty z sabatajczykami i wydaje się, iż oba te ugrupowania przez jakiś czas konkurowały w zabiegach o zwolenników, co miało wpływ zarówno na dzieje, jak i na doktrynę chasydyzmu. Z biegiem czasu zarzuty o sprzyjanie sabataizmowi zeszły na dalszy plan, a zaczęto zarzucać chasydom zaniedbywanie studiów nad Torą, pogardzanie Talmudem, nieakceptowanie religijnych autorytetów (rabinów i władz kahałów). Zarzucano im także separowanie się we własnych społecznościach, palenie tytoniu oraz destabilizowanie gminy i rodzin z powodu długich i częstych podróży do cadyków. Poważnym oskarżeniem wobec chasydów były zmiany rytuału modlitw i liturgii. Chasydzi bowiem dostosowali do swoich potrzeb modlitwy i liturgie Żydów sefardyjskich wypracowane przez Izaaka Lurię w Safed (nusach Ari), w miejsce obowiązującego na terenach Polski rytuału aszkenazyjskiego. Chasydzi tworzyli też odrębne domy modlitwy, zarzucano im niestosowanie się do określonych pór modlitw. Powodem do sporu było także używanie przez chasydów do rytualnego uboju szlifowanych noży rzeźniczych. Klątwy i prześladowania. Jednym z najzacieklejszych wrogów chasydyzmu był Elijahu ben Solomon Zalman – Gaon Wileński (1720–97). On to spowodował rzucenie klątwy na chasydów w 1772 r. w Wilnie i innych miejscowościach. Za jego przykładem poszli inni rabini i w tym samym roku rzucono cherem (ekskomunikę) także w Brodach i Szkłowie. Po tej pierwszej fali prześladowań wielu chasydów musiało opuścić Litwę, w tym Menachem Mendel z Witebska, który ze swoimi chasydami osiedlił się w Erec Israel. Kolejny wzrost prześladowań nastąpił po ukazaniu się drukiem w 1780 r. pierwszego chasydzkiego dzieła „Toledot Jaakow Josef” Jakuba Józefa z Połonnego. Do tego czasu chasydzi propagowali swoją naukę poprzez ustne nauczanie i przekazy. Także tym razem z inicjatywą potępienia chasydów wystąpił Gaon z Wilna. Cherem ogłoszono publicznie w 1781 r. w Zelewie. Za przykładem Żydów litewskich poszli inni, podobną ekskomunikę ogłoszono m.in. w 1785 r. w Starej Synagodze na Kazimierzu koło Krakowa. Klątwa kazimierska. Jej tekst zbiera większość zarzutów kierowanych wobec chasydów. W dokumencie czytamy, iż rzuca się klątwę na tych, „którzy pragną zbudować oddzielny ołtarz, odmienić tekst modłów ustanowionych przez rabinów i aprobowanych przez rabina krakowskiego Mojżesza Isserlesa, wprowadzić odmienne melodie, robić grymasy podczas modlitw itp. Wszak nasi ojcowie nigdy nam nie opowiadali o tem, by kiedykolwiek ktoś chciał odmienić słowo lub nawet pół słowa w modłach, a teraz oto – dla wielkich naszych grzechów – powstali nowatorowie, nieznający Talmudu, ludzie młodzi w lata, ubodzy w duchu i oni to postanowili zbudować własny ołtarz, odmienić dawne teksty, tworzyć oddzielne grupy dla odprawiania modłów, przyczem jedni z nich kiwają głowami, inni klaskają w dłonie, inni nachylają głowy jak trzcina... Oni to mówią, że Talmud nie stanowi istoty religii naszej, lecz kabała (Zohar), a pluskają się w wodzie jak ptactwo niebieskie, przedłużają modlitwy, aż słońce staje w południu... burzą podstawy nauki i pory modłów, ustanowione przez naszych ojców. A dookoła nich gromadzą się pustacy i lekkomyślnicy, tak że sam Bóg wie, jak daleko to jeszcze zajdzie, gdyż wielu idzie za przykładem tych oto pustaków, którzy swemi ustami (sami) nazywają się chasydami (pobożnymi) (...). By tedy niebezpieczeństwo odsunąć od gminy naszej, zebrali się uczeni i rabini gminy, seniorowie i inni dygnitarze, a na ich czele rabin nasz, Izaak ben Mordechaj, ze swym świętym senatem sądowym i uchwalili, że takie występki nie powinny być tolerowane w Izraelu. I dlatego rzucili wielką klątwę (...) na każdego, któryby się odważył urządzać oddzielne nabożeństwo w naszym mieście i podczas niego wykonywać dziwaczne ruchy ustami lub rękami, kręcić się jak pijak, odmieniać teksty lub porządek modłów, przejętych od naszych praojców, które tkwią korzeniami w tej ziemi. (...). Tę klątwę należy ogłosić we wszystkich bóżnicach i we wszystkich uczelniach miasta z tym, że kto się odważy urządzić oddzielne nabożeństwo (minjan), będzie przeklęty i wyklęty z obu światów tj. doczesnego i przyszłego, będzie wykluczony ze świętości Izraela i jak pies będzie pochowany, gdy umrze. Klątwa ta odnosi się do wszystkich, a więc i do tych, którzy pomagać będą w urządzeniu oddzielnych nabożeństw i w nich uczestniczyć” (Mejer Bałaban, „Historja Żydów w Krakowie i na Kazimierzu”, Kraków 1936). Jednakże klątwa i prześladowania nie przeszkodziły, aby po niedługim czasie chasydzi powrócili na Kazimierz, gdzie pod przewodnictwem Kalonymosa Kalmana Epsteina (ok. 1751–1823), autora jednego z ważniejszych dzieł chasydzkich „Maor wa-szemesz” (Światło i słońce), zaczęli walczyć o swoje miejsce w gminie. Ostatnia fala prześladowań. Przyczyną ostatniej dużej fali prześladowań (1786–1801), które i tym razem zapoczątkowane zostały na Litwie, było według mitnagdim nieprzyzwoite zachowanie się chasydów oraz ich ostentacyjne okazywanie radości z powodu śmierci Gaona Wileńskiego. Konflikt spotęgował uwięzienie przez władze rosyjskie Szneura Zalmana – twórcy Chabadu (akronim hebr. Chochma, Bima, Daat – mądrość, inteligencja i wiedza mistyczna). W innych rejonach Rzeczpospolitej chasydyzm rozwijał się z mniejszymi przeszkodami. Okres formacyjny. Cadykizm. Kiedy chasydyzm, pomimo prześladowań, staje się ruchem masowym, zyskującym zwolenników w wielu gminach, oraz od kiedy do ziem polskich dotarły idee haskali, które były uznawane za wrogie zarówno przez chasydów, jak i mitnagdim, zwolennicy poglądów Beszta mogli je krzewić względnie bezkonfliktowo. W początku XIX w. ustały oskarżenia o herezję i represje wobec chasydów. Okres do ok. 1815 r. nazywany jest formacyjnym w chasydyzmie; wtedy to ukształtowały się podstawowe idee i doktryna ruchu. Charakteryzował się on względną jednorodnością; po Beszcie niekwestionowanym przywódcą został Dow Ber, a po nim Elimelech z Leżajska (1717–87). Ten ostatni uznawany jest za twórcę cadykizmu, doktryny stawiającej w centrum społeczności chasydów cadyka będącego pośrednikiem pomiędzy rzeczywistością niebiańską a ziemską. Chasydzi mają wobec swojego cadyka obowiązek zapewnienia utrzymania jemu, rodzinie oraz całemu dworowi. Doktrynę tę przedstawił w dziele „Noam Elimelech” (Łagodność Elimelecha), które wpłynęło na rozwój kultu cadyków w późniejszym chasydyzmie. Ale już w tym okresie pojawiają się pierwsze szkoły i ugrupowania chasydzkie, z których wymienić należy założony przez Szneura Zalmana z Ladów (1747–1813) kierunek Chabad, zwany także Lubawicz, oraz ugrupowanie zwolenników Nachmana z Bracławia (1772–1811). Obie te szkoły przetrwały do dzisiaj. Doktryna i obyczaj. Salomon Majmon w autobiografii przeciwstawia „nowych” chasydów „starym”, których charakteryzowały praktyki „najsurowszej pobożności”. W chasydyzmie polskim, szczególnie po Beszcie, rozwinęło się szereg zwyczajów, które zaważyły na jego odmienności, wizerunku i duchowości (wiele innowacji wymienionych zostało w cytowanej wcześniej klątwie kazimierskiej). Na specyficzną formę chasydzkiej duchowości wpłynęła akceptacja doktryn entuzjazmu religijnego, radości i samoakceptacji natury człowieka jako drogi prowadzącej do łączności z Bogiem (dewekut). Stąd muzyka i taniec są stałym elementem chasydzkiej pobożności, której z biegiem czasu nadano bardziej formalny wymiar. Muzyka, taniec, ubiór. Taniec, zazwyczaj rozpoczynany przez rebego, przeradzał się w ekstatyczną modlitwę mającą symbolizować wznoszenie się do Najwyższego – „w tańcu chociaż jedną nogę można oderwać od ziemi”. Z tańcem nierozerwalnie związana jest muzyka, która w chasydyzmie nabiera także mistycznego znaczenia. Melodia (nigun, l. mn. nigunim), często bez słów, powtarzana wkoło posiadała moc wprowadzania chasydów w stan euforii religijnej prowadzącej do mistycznego uniesienia. Wielu cadyków wsławiło się umiejętnością komponowania nigunim, aczkolwiek znane są również zapożyczenia z pieśni kościelnych i ludowych. Szczególnie znane są nigunim powstałe w kręgu chasydów z Karlina, Góry Kalwarii, Bełza czy Bobowej – cadyk tej ostatniej grupy Bencjon Halberstam (1874–1941) był jednym z wyróżniających się twórców tej muzyki w okresie międzywojennym. Decentralizacja i powstawanie nowych szkół powodowało chęć odróżniania się od innych chasydów poprzez odmienny ubiór bądź tylko nakrycie głowy (sztrajmel). Kult cadyków. W połowie XIX w. w pełni rozwija się kult cadyków, zmienia się także ich stosunek do tradycyjnej nauki. Wypływało to stąd, że cadycy zaczęli pełnić funkcje rabinów w swoich społecznościach, zaczynano ich nazywać admor (akronim od hebr. adonaju, morajnu, we-­rabejnu – nasz pan, nauczyciel i rabin). Stąd większość ze zwyczajów chasydzkich była związana (i jest do dziś) z cadykami – ich autorytetem i funkcjonowaniem w społeczności chasydów. Chasydzi przybywali do rebego, aby prosić o wstawiennictwo, poradę bądź pomoc; w tym celu przekazywali mu kwitełe z napisaną prośbą oraz pidjon – opłatę za pomoc przeznaczoną na utrzymanie dworu (patrz dalej). Chasydzi pielgrzymowali do cadyka, aby wspólnie spędzać szabat i inne święta.