Dwaj wielcy dysydenci Rosji

Różnili się od siebie jak ogień i woda. Pierwszy był potomkiem rosyjskich chłopów. Urodził się w 1918 r. na głębokiej prowincji, krótko po tragicznej śmierci ojca. Samotna matka ledwo wiązała koniec z końcem, jej żarliwa wiara była powodem szykan, które odbiły się na dziecku. Chłopiec nie został pionierem, a noszony przez niego krzyżyk drażnił nauczycieli i kolegów z klasy. Z wczesnego dzieciństwa zapamiętał bolszewików plądrujących prawosławne cerkwie. Drugi, o trzy lata młodszy, był synem moskiewskich inteligentów wychowywanym w cieplarnianych warunkach. Ojciec – znany profesor fizyki, matka pochodząca z wyższych sfer pani domu, chrzestny – popularny kompozytor. Babcia czytała mu Dickensa w oryginale. Chłopiec otrzymywał domową edukację. Studia na wydziale fizyczno-matematycznym skończył z wyróżnieniem. Ogłoszony najlepszym studentem nauk ścisłych moskiewskiego uniwersytetu, obronił doktorat już w wieku 26 lat. W czasie drugiej wojny pracował w fabryce zbrojeniowej. Pierwszy w Rostowie nad Donem też studiował na fiz-macie, ale to literatura grała w jego życiu pierwsze skrzypce. Powołany na front w 1941 r., mimo zakazów dowództwa prowadził dziennik wojenny. Sceptyczny wobec Stalina, w listach do przyjaciela krytykował kult jednostki, za co w 1945 r. został aresztowany i skazany na 8 lat łagru. Zwolniony w 1953 r., zgodnie z nakazem władz osiedlił się w dalekim Kazachstanie, gdzie zdiagnozowano u niego raka żołądka z przerzutami. Lekarze dawali mu najwyżej 3 miesiące życia. W tym samym roku ten drugi został najmłodszym członkiem Radzieckiej Akademii Nauk. Rekomendacje napisał mu sam Igor Kurczatow, który w 1949 r. sprawił, że USA przestały być jedynym mocarstwem atomowym. Pierwszy to pisarz i więzień gułagu Aleksander Sołżenicyn (1918–2008), drugi – ojciec radzieckiej bomby wodorowej Andriej Sacharow (1921–89). W latach 70. obaj stali się najważniejszymi postaciami rodzącego się ruchu dysydenckiego, symbolami kontestacji, która niczym kropla drążyła betonowe dogmaty partii komunistycznej. Obaj z powodu swojej niezgody na system cierpieli wieloletnie represje i zmasowaną nagonkę medialną. Pierwszy na dwie dekady musiał opuścić ojczyznę, drugi sześć lat był izolowany od świata zewnętrznego. Różnili się od siebie i w sposobie bycia, i w poglądach. Pierwszy nazywał drugiego cudem, ale wytykał mu polityczną naiwność i idealizowanie Zachodu. Drugi zarzucał pierwszemu diabolizowanie rozwoju technicznego i urbanizacji, a także rosyjski nacjonalizm. Pierwszy chodził jak szwajcarski zegarek, doskonale zorganizowany, skupiony na obranym celu, pełen energii i apodyktyczny. „Muszę z panem porozmawiać, mówił do telefonu i za każdym razem brzmiało to jak rozkaz imperatora – wspominał korespondent „The New York Times” H. Smith. – Na pierwszym spotkaniu z zachodnimi dziennikarzami Sołżenicyn wręczył każdemu z nas teczkę z tytułem: »Wywiad dla NYT«, »Wywiad dla Washington Post«. To był gotowy materiał z pytaniami i odpowiedziami. Byłem zaszokowany. Potem zrozumiałem, że straszne warunki życia w łagrach ukształtowały nie tylko wielką moralną odwagę Sołżenicyna, ale też apodyktyczność i dążenie do celu za wszelką cenę”. W Sacharowie nie było nawet kropli autorytaryzmu. Do przesady skromny, wielkoduszny, niepraktyczny w życiu codziennym, chętnie otaczał się ludźmi i toczył z nimi niekończące się dysputy. „Patrząc na niego, trudno było sobie wyobrazić, że ten człowiek spowodował międzynarodową burzę – pisał Smith o Sacharowie. – Nie świadczył o tym ani wygląd uczonego, ani jego zachowanie. Był archetypem rosyjskiego inteligenta o pełnych melancholii oczach, człowiekiem zatopionym w swoim świecie wewnętrznym, czuło się jego samotność myśliciela”. Sacharow był ateistą. Sołżenicyn w swym nieoczekiwanym ozdrowieniu widział dzieło Boże, był głęboko przekonany, że realizuje dalekosiężny plan ratowania prawosławnej Rosji. Po raz pierwszy spotkali się w 1968 r., krótko po sowieckiej inwazji na Czechosłowację, by wspólnie oprotestować agresję ZSRR. Dwa lata później widzieli się znowu – tym razem wyrozumiały i dobr