Józef Piłsudski – mąż stanu

W pokoleniu Józefa Piłsudskiego nie brakowało wybitnych indywidualności, by wymienić chociażby współtwórcę ruchu narodowo-demokratycznego Romana Dmowskiego, charyzmatycznego przywódcę socjalistów Ignacego Daszyńskiego czy najwybitniejszego reprezentanta ruchu ludowego Wincentego Witosa. Na ich tle dokonania Naczelnika rysują się tym wyraziściej. Obejmują w pierwszym rzędzie lata 1914–21, lecz i wcześniej, i później wypracowywane przezeń koncepcje zaświadczają o dalekosiężności planów i umiejętności dobierania narzędzi odpowiednich do ich realizacji. Analityk z wyobraźnią Wydaje się, że jego pierwszym krokiem, nie tylko wykraczającym poza lokalne podwórko, ale i świadczącym o politycznej wyobraźni, była japońska wyprawa w 1904 r. Zapewne nie mogła zakończyć się sukcesem, którym byłoby pozyskanie dla sprawy polskiej egzotycznego wprawdzie, ale liczącego się sojusznika. Piłsudski w oczach japońskich dyplomatów i wojskowych był jedynie reprezentantem skrajnej, terrorystycznej bojówki. Jednak i sam ten krok, i przede wszystkim trafna analiza realiów rosyjskich i czynników mogących w przyszłości rozsadzić państwo cara znamionowały nieprzeciętną polityczną osobowość. Zdolną nie tylko do podejmowania ryzyka, ale i do poczynań obliczonych na dłuższą metę. Podczas przygotowań paramilitarnych na wypadek konfliktu światowego Piłsudski stał się liderem już nie partii, ale obozu politycznego. Wyzwalał aktywność patriotycznie nastawionej młodzieży, która w ruchu strzeleckim dostrzegła szansę wyruszenia z bronią w ręku do otwartej walki o Polskę. On sam zaś, odkładając na bok spór o rezultaty przyszłego starcia militarnego światowych potęg, głosił publicznie, że finałem oczekiwanej wojny powszechnej stanie się – w wyniku klęski wszystkich trzech zaborczych potęg – powrót niepodległego państwa polskiego na mapę Europy. Autor zaskakujących posunięć Po wybuchu wojny dowodzona przez Piłsudskiego strzelecka awangarda zadała społeczeństwu, przede wszystkim Kongresówki, fundamentalne pytanie, czy jest ono gotowe do nowego narodowego zrywu? Ta skrajnie ryzykowna agitacja wojną przyniosła spektakularne fiasko: planowane powstanie zamieniło się w zwykłą demonstrację zbrojną, zaś droga do niepodległości uległa znacznemu wydłużeniu. Do lata 1915 r. zdawać się mogło, że legionowy Brygadier pogodził się z politycznym niepowodzeniem i gotów jest wspierać, również na gruncie politycznym, opcję austro-polską. Były to jednak pozory, co stało się jasne po wyparciu z Królestwa Rosjan przez armie państw centralnych. W drugiej połowie sierpnia 1915 r. wprost z frontu Piłsudski zjawił się w Warszawie. Był już wówczas przekonany, że „Polska, mimo że nie o Polskę wojowano, zaczynała być czymś w grze polityczno-wojskowej pomiędzy zaborcami”. Od tego momentu, posługując się nader wątłymi atutami, usiłował wymusić na politykach kierujących państwami centralnymi korzystne dla sprawy polskiej rozstrzygnięcia; polegać to miało na wysuwaniu coraz to nowych żądań w miarę stopniowej realizacji poprzednich. Pierwszym spektakularnym posunięciem na tej drodze była decyzja o wstrzymaniu werbunku do Legionów. Ten krok początkowo nie spotkał się ze zrozumieniem nawet wśród zwolenników Brygadiera. Wprawdzie nie rezygnował on z idei budowy silnej armii polskiej, mogącej walczyć u boku państw centralnych, ale przestrzegał zwolenników przeforsowania tego kroku bez jakichkolwiek warunków wstępnych (zwłaszcza Władysława Sikorskiego), by to nie strona polska występowała z tą ofertą jako pierwsza. To państwa centralne miały zacząć „pertraktować o warunki pomocy”, a moment taki, w przekonaniu Piłsudskiego, powinien nadejść wówczas, gdy „sprzymierzeńcy będą musieli przerzucić swe wojska na front zachodni i będą potrzebowali wojska nowego dla obrony granicy wschodniej. Lecz armię polską – podkreślał dobitnie – może stworzyć jedynie rząd polski”. Mistrz strategii Do jesieni 1916 r. gra prowadzona przez Piłsudskiego toczyła się pod hasłem rządu i wojska. Wielotysięczna armia polska mogła okazać się w tej grze znaczącym argumentem, zwłaszcza że Piłsudski kreował się na jedynego polityka zdolnego do jej uformowania. U podstaw rozumowania Piłsudskiego nieodmiennie leżało przekonanie, że dzięki niewykorzystanym dotąd atutom, jakie ujawniły się po opuszczeniu przez Rosjan Królestwa, można będzie doprowadzić do uzyskania od państw centralnych konkretnych deklaracji w sprawie polskiej, nadając jej tym samym charakter międzynarodowy. W tej pełnej dramatycznych epizodów grze o koncesje, wyznaczanej legionowymi kryzysami i ostrymi sporami w obrębie obozu niepodległościowego w Królestwie, przełomem, potwierdzającym intuicję Piłsudskiego, okazał się akt dwóch cesarzy z 5 listopada 1916 r. proklamujący powołanie do życia Królestwa Polskiego. Akt ten istotnie umiędzynarodowił sprawę polską, przenosząc rozgrywkę na nowy poziom, trudny do wyobrażenia jeszcze rok wcześniej. I choć punkt ciężkości przesunął się niebawem na zachód, gdzie inicjatywa przeszła w ręce Romana Dmowskiego, zaś sam Brygadier znalazł się w magdeburskim odosobnieniu, trudno nie dostrzec, że to właśnie on nadał patriotycznym poczynaniom niezbędny dynamizm. Dla politycznych zaś oponentów, jak odnotował jesienią 1916 r. prezes galicyjskiego Naczelnego Komitetu Narodowego Władysław Leopold Jaworski, był „Polakiem, jakby nim był: a/ albo Polak we własnym silnym państwie, b/ albo Polak zdolny do zdobycia takiego państwa”. Od listopada 1918 r. kierował wznoszeniem polskiego gmachu państwowego. Politykę prowadzoną wówczas przez niego określa się mianem federacyjnej, w opozycji do inkorporacyjnego programu forsowanego przez Dmowskiego i jego obóz. Naczelnik nie był jednak doktrynerem. Federacyjnym narzędziem posługiwał się przede wszystkim po to, by wywalczyć dla Rzeczpospolitej najbardziej korzystną linię graniczną. Największe zagrożenie stanowili tu bolszewicy, toteż z ich siłami toczono niemal do końca 1920 r. uporczywe walki. Z innymi obecnymi na wschodnim teatrze podmiotami – wojskami Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, Ukrainy naddnieprzańskiej czy Litwy – siły polskie radziły sobie bez większego trudu. Natomiast wszelkie sugestie, płynące w pierwszym rzędzie ze strony Francji, by wesprzeć poczynania białej Rosji, Piłsudski konsekwentnie odrzucał. Niestety, nie zdołał pozyskać na trwałe sojusznika na tym obszarze. Próby związania się z Litwą, podjęte w przeddzień wyprawy wileńskiej, zakończyły się fiaskiem, zaś związek z Ukrainą Symona Petlury nie przetrwał, głównie z powodu niekorzystnych okoliczności zewnętrznych. Próba pobicia bolszewickiej Rosji, podjęta wespół z ukraińskim sojusznikiem wiosną 1920 r., przyniosła wpierw spektakularny sukces w postaci zajęcia Kijowa, a potem, w wyniku prowadzonej przez Tuchaczewskiego kontrofensywy, śmiertelne zagrożenie dla wątłej polskiej państwowości. O finalnym rozstrzygnięciu przesądziło prowadzone przez Piłsudskiego (od 19 marca 1920 r. Marszałka) kontruderzenie znad Wieprza na tyły szturmujących Warszawę bolszewickich armii, dopełnione rozgromieniem wrogich sił w bitwie nad Niemnem. Odżywające po dzień dzisiejszy spory o autorstwo planu Bitwy Warszawskiej są w gruncie rzeczy jałowe. To nie kto inny, tylko Marszałek, separując się od sztabowych sporów, musiał rozstrzygnąć operacyjny dylemat, co postanowił uczynić w nieprzekraczalnym terminie 6 sierpnia. Dodajmy, że przeciwuderzenie znad Wieprza specjalnie utworzonej w tym celu grupy manewrowej na skrzydło i tyły prącego do przodu nieprzyjaciela nie było pierwszym tego rodzaju pomysłem. Pierwszego kontrataku, w początkach lipca, zamierzano dokonać, opierając się na twierdzy w Bobrujsku, kolejne wiązały się z Wilnem i twierdzą brzeską – wszystkie jednak okazywały się spóźnione wobec postępów ofensywy Tuchaczewskiego. W tej sytuacji zamysł finalny – w niezwykle dramatycznej już sytuacji, gdy bolszewicy znajdowali się pod Warszawą – był i ryzykowny, i najbardziej perspektywiczny. Marszałek wziął przy tym na siebie nie tylko odpowiedzialność za decyzję, ale też jej wykonanie, osobiście stając na czele grupy uderzeniowej. I choć polityczni przeciwnicy niemal natychmiast usiłowali pozbawić go sławy zwycięzcy, a pokój wynegocjowany i podpisany 18 marca w Rydze nie do końca satysfakcjonował Naczelnika, nie ulega wątpliwości, że granice II Rzeczpospolitej, wykute w latach 1919–21, należy zapisać na poczet jego największych zasług. Groźny opozycjonista Mężem stanu pozostawał Marszałek i podczas sulejowskiego odosobnienia, ostro zwalczając sejmokrację, którym to pojęciem określał zabiegi doraźne szkodzące interesom państwa, w sposób zdecydowany bronił rozwiązań w jego przekonaniu oddzielających armię od bieżących politycznych rozgrywek. Na tym polu rysował się coraz silniejszy konflikt z częścią generalicji i coraz liczniejszą grupą polityków. I jedni, i drudzy obawiali się, że Marszałek zechce powrócić na scenę polityczną. Oznaki, że Piłsudski zamierza upomnieć się nie tylko o interesy armii, ale całego państwa, zaczęły się mnożyć od jesieni 1925 r., zwłaszcza że nie tylko sytuacja wewnętrzna kraju się pogarszała, ale realnemu osłabieniu uległa jego pozycja międzynarodowa. Środkiem nacisku mogło się stać wojsko, o czym dobitnie przekonywała listopadowa demonstracja w Sulejówku, kiedy to stojący na czele delegacji oficerskiej gen. Gustaw Orlicz-Dreszer ofiarował swemu Komendantowi „pewne, w zwycięstwach zaprawione szable”. Oczekiwany moment krytyczny przyszedł w maju 1926 r., kiedy ustąpił gabinet kierowany przez Aleksandra Skrzyńskiego, a do władzy po raz trzeci doszedł Wincenty Witos. Piłsudski zamierzał powrócić do władzy, ale w kreślonych wówczas scenariuszach nie przewidywał użycia siły. Po objęciu premierostwa przez przywódcę PSL-Piast zdecydował się wprawdzie na zaostrzenie formy protestu, ale sprowadzenie 11 maja 7 pułku ułanów do leżącej w pobliżu Sulejówka Wesołej nie było niczym więcej, jak zaopatrzeniem się w sprawną i barwną asystę w przypadku, gdyby zdecydował się na wysunięcie w imieniu armii żądań politycznych. Skrajnie nerwowe reakcje Ministerstwa Spraw Wojskowych sprawiły, że jeszcze przed północą 11 maja Marszałek postanowił wzmocnić siły, którymi zamierzał się posłużyć. Liczył zapewne, że demonstracyjne wsparcie ze strony oddziałów stacjonujących w pobliżu stolicy wystarczy do przekonania prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, by rząd Wincentego Witosa zdymisjonować i utworzyć gabinet zdolny do respektowania „moralnego interesu armii”. Piłsudski udał się do Warszawy 12 maja przed południem, jednak nie zastał Wojciechowskiego w Belwederze. Wykazana kilka godzin później determinacja prezydenta, odrzucającego jakiekolwiek pertraktacje i potraktowanie poleceń wydawanych przez Marszałka jako wezwania do buntu, który należy stłumić siłą, uruchomiły mechanizm doprowadzający do trzydniowych starć zbrojnych. Zamachowiec państwowiec Historykom, opisującym przebieg zamachu majowego, trudno jest zrozumieć nieład, wręcz beztroskę o