„Rzemiosła wojennego trzeba się uczyć od wroga” Czerwonoarmista. Należy do tych dziewięciu cichociemnych, którzy zostali po wojnie straceni z wyroku komunistycznego sądu. Na wroga narodu i ZSRR nadawałby się doskonale, gdyby nie pewna tajemnica z lat młodości… Przyszły cichociemny urodził się w 1898 r. na Wołyniu w szlacheckiej rodzinie o patriotycznych tradycjach – dziadek Tadeusz walczył w powstaniu styczniowym i został zesłany na Syberię. Nie przeszkodziło to jego synowi Władysławowi w zrobieniu kariery w wojsku carskim, gdzie dosłużył się stopnia pułkownika i własnego pułku. W I wojnie światowej Bolesław Kontrym, poddany cara, walczył jako ochotnik. Żołnierzem stał się w 18. roku życia i pozostałby nim do końca, gdyby tylko komuniści pozwolili mu realizować to powołanie. Niejeden raz narażał się w boju, zdobywając ordery i medale (napisy na nich bito po rosyjsku, polsku i angielsku). Mundur polski włożył po raz pierwszy w 1917 r., wstępując do 2. Korpusu Polskiego. Później przyszła niewola niemiecka i w końcu bolszewicka. Wcielono go do Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej. Nic nie wiadomo o tym, aby Kontrym czuł się komunistą. Był po prostu żołnierzem. Najpierw z musu, a potem może też z własnej woli. Jego udziałem były zwycięstwa, nagrody, ale i wojskowe klęski. Generalnie jednak szczęście mu sprzyjało – w Armii Czerwonej awansował do stopnia kombryga, czyli dowódcy brygady w składzie 10. Dywizji Strzelców. Była to jednostka, która walczyła z białym generałem Nikołajem Judeniczem, a w 1920 r. „wyzwalała” Brześć i biła „białopolaków” pod Warszawą. Za kampanię tę Kontrym został odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru (był to już jego drugi taki). Następnie przyszły cichociemny uczestniczył w pacyfikacji guberni tambowskiej, gdzie wybuchło największe chłopskie powstanie przeciw czerwonej władzy, dowodzone przez zesłańca Aleksandra Antonowa. Wtedy to wojska bolszewickie, ścigając chłopskich buntowników, zastosowały terrorystyczne metody, rozstrzeliwując każdego podejrzanego na miejscu i stosując gazy bojowe. I tu Kontrym dosłużył się Orderu Czerwonego Sztandaru. Podwójny agent. Z Rosji Sowieckiej zdołały się wydostać 1921 r. jako repatriantki matka i siostra Kontryma, co musiało spotęgować jego dylematy, czy dalej brnąć w karierę wojskową pod bolszewickim sztandarem. Możliwości nie miał wiele aż do momentu, gdy ppłk Romuald Wolikowski, szef wywiadu polskiego w Moskwie, przekonał go do współpracy. Praca agenta Kontryma trwała od lutego do grudnia 1922 r. Przekazywał polskiemu wywiadowi informacje o Akademii Sztabu Generalnego, gdzie studiował, oraz wiele innych danych dotyczących struktury bolszewickiej armii. Zdołał też odbyć podróż wywiadowczą na Krym. W grudniu, domyślając się, że jest śledzony przez sowiecki kontrwywiad, zażądał przerzucenia do Polski. I tu dochodzimy do tajemnicy. Otóż biograf Kontryma Witold Pasek zauważył, że jego ucieczka w ogóle nie została odnotowana w dokumentach sowieckich, podobnie jak zniknięcie jego żony i syna (do Polski zostali potajemnie przerzuceni przez Wolikowskiego). Dziwne było również to, że kontrwywiad sowiecki nie zorientował się, iż oficer Armii Czerwonej co miesiąc odwiedza budynek polskiego poselstwa, nie mówiąc już o tym, że nikt z jego rodziny nie był po ucieczce represjonowany. Tajemnicę tę Pasek rozwiązał, odnajdując nazwisko „Żmudzina” jako pracownika operacyjnego GRU w jednej z podstawowych rosyjskich publikacji na ten temat. Należy więc przyjąć jako bardzo prawdopodobną tezę, że Kontrym został podsunięty Wolikowskiemu przez GRU, a materiały, które zdobywał dla Oddziału II były preparowane przez Sowietów. Zasadnicze jest pytanie, czy Kontrym kontynuował współpracę z GRU w II RP. Nie ma na to żadnych dowodów i należy przyjąć z absolutną pewnością, że ostatecznie zerwał z Sowietami. Tradycja rodzinna przechowała wspomnienie słów Tadeusza Kontryma, powstańca styczniowego: „Rzemiosła wojennego trzeba się uczyć i to najlepiej od wroga, by zgłębić jego strategię i pokonać go później jego własną bronią”. Najprawdopodobniej radę tę wziął do serca nie tylko syn Władysław – dowódca 11. Czurgujskiego Pułku Ułanów, ale i wnuk „Żmudzin”. Cel – zwalczanie komunistów. W Polsce Kontrym nie został przyjęty z entuzjazmem. Kontrwywiad, jak można się domyślać, zachował dystans do swojego informatora, sprawdzając, czy nie jest podwójnym agentem. Nie został przyjęty do armii, dostał przydział do służb granicznych, w końcu do Policji Państwowej. Poza tym musiał pogodzić się z niższym stopniem oficerskim – zweryfikowano go w policji jako aspiranta, co odpowiadało zaledwie podporucznikowi! Zaczynał więc z niskiego pułapu, budował swój autorytet, koncentrując się głównie na zwalczaniu ruchu komunistycznego i radykalnych grup prawicowych (mógł pochwalić się kilkoma co najmniej spektakularnymi uderzeniami w komórki Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi). 1 września zastał byłego kombryga na stanowisku kierownika Wydziału Śledczego Komendy Wojewódzkiej Policji Państwowej w Wilnie. Jako funkcjonariusz Policji nie został zmobilizowany, choć prosił o przydział wojskowy. Doświadczył jednak chaosu wojny, wyprawiając się z misją dostarczenia poczty dyplomatycznej ewakuowanemu na Kresy rządowi RP. Wyprawa ta nie miała żadnego sensu wobec gwałtownie zmieniającej się sytuacji. 17 września do wojny włączył się ZSRR. Nie wróżyło to nic dobrego dla byłego czerwonoarmisty. Kontrym zdołał jednak ewakuować się na Litwę i nie podzielił tym samym losów wielu innych polskich policjantów, którzy zostali zamordowani przez Sowietów. Z litewskiego internowania uciekł bez większego trudu i w grudniu 1939 r. zameldował się we Francji. W końcu polskie odznaczenie. Do wojen, w których uczestniczył, mógł zaliczyć również kampanię norweską (w randze zastępcy dowódcy kompanii w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Podhalańskich), za co otrzymał dwukrotnie Krzyż Walecznych (było to jego pierwsze polskie odznaczenie wojenne). W czerwcu 1940 r. walczył w Bretanii we Francji. Po kapitulacji przebywał w Marsylii, skąd przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie dołączył do swej macierzystej jednostki. Nudne obowiązki na zapleczu frontu – to nie leżało w jego naturze. W 1941 r. zgłosił się do służby w kraju i przeszedł specjalistyczne przeszkolenie cichociemnych. Policjant państwa podziemnego. Do kraju skoczył w nocy z 1 na 2 września 1942 r., mając skończone 44 lata, w sześcioosobowej XI ekipie razem z por. Leonardem Zub-Zdanowiczem. Mimo różnicy wieku łączyła ich przyjaźń, podobny temperament, a później przydział do Wachlarza. Walkę w konspiracji rozpoczynał od objęcia dowództwa III Odcinka Wachlarza. Miał zastąpić aresztowanego przez Niemców por. Alfreda Paczkowskiego, „Wanię”. Funkcji jednak nie zdążył praktycznie objąć, gdyż Wachlarz postawiono w stan likwidacji. Jego biograf pisze, że „Żmudzin” opracował plan odbicia „Wani” z więzienia w Pińsku w styczniu 1943 r. W rzeczywistości uczestniczył tylko w naradach, a plan był autorstwa por. Jana Piwnika, „Donata”. Z Wachlarza prosta droga prowadziła do Kedywu („Żmudzin” krótko pełnił funkcję szefa Kedywu Okręgu Poleskiego AK). Po przypadkowym spotkaniu w Warszawie Mariana Kozielewskiego, generalnego inspektora Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa (PKB, policja Delegatury Rządu), „Żmudzin” został wyreklamowany z AK i przekazany do dyspozycji delegata rządu na kraj. Mianowano go zastępcą generalnego inspektora PKB i szefem Centrali Służby Śledczej, czyli pionu kryminalnego PKB. Organizacja policji Delegatury była wówczas w powijakach. „Żmudzin”, już jako „Cichocki”, został zaangażowany w prace koncepcyjne i organizacyjne, rozpoczął także budowanie struktur w terenie. Jego udziałem było stworzenie Ekspozytury Urzędu Śledczego miasta stołecznego Warszawy o kryptonimie Start – eksperymentalnej komórki skoncentrowanej na zwalczaniu pospolitej przestępczości. Od wiosny do lata 1944 r. Start zdołał rozpracować co najmniej 128 spraw. Wyroki śmierci zasądzone przez Cywilny Sąd Specjalny zdołano wykonać na zaledwie ok. 13 skazanych, co i tak fatalnie zaciążyło na losach „Cichockiego” po wojnie (UB uznał bowiem, że niektórzy straceni z wyroku Polskiego Państwa Podziemnego nie byli pospolitymi przestępcami, lecz działaczami Polskiej Partii Robotniczej). „Cichocki”, mimo że został wysokim urzędnikiem Polskiego Państwa Podziemnego, nie zarzucił działań bardziej odpowiadających swojemu temperamentowi. Od czerwca 1943