Kształtowanie się obecnych polskich granic

Ponownie pytanie o terytorium. Ideę granicy polskiej na Odrze i Nysie Łużyckiej podnosili działacze endeccy z Królestwa Polskiego w czasie I wojny światowej. Koncepcja utworzenia autonomicznej Polski z granicą co najmniej na linii Odry, ale w obrębie Rosji carskiej, była też bliska niektórym kręgom politycznym w Petersburgu. Polska między Odrą na zachodzie a Bugiem na wschodzie zapłaciłaby jednak zależnością od Rosji. Tymczasem w dwudziestoleciu międzywojennym zachodnia granica odrodzonej Polski przebiegała znacząco bardziej na wschodzie, a Szczecin i Wrocław pozostawały w granicach Republiki Weimarskiej. Także Prusy Wschodnie przypadły Niemcom; z Gdańska i Sopotu utworzono Wolne Miasto. Podbój Rzeczpospolitej przez Niemcy i ZSRR we wrześniu 1939 r. otworzył na nowo problem, w jakim kształcie terytorialnym zostanie Polska odbudowana, jeśli jej sojusznicy Wielka Brytania i Francja zdołają pokonać III Rzeszę. Jednym z prekursorów koncepcji Polski w mocno zawężonych granicach etnicznych był już na początku 1940 r. sojusznik Hitlera, faszystowski dyktator Włoch Benito Mussolini. Duce uważał, że Gdańsk, pomorski korytarz i część Wielkopolski wraz z Poznaniem winny pozostać częścią Rzeszy. Z reszty okupowanej przez Niemców Polski można by utworzyć marionetkowe państwo, do którego zostałaby przesiedlona ludność polska z obszaru anektowanego przez ZSRR. Pod tym przynajmniej względem duce okazał się wizjonerem. Nie był też daleki od prawdy, gdy twierdził, że nikt nie zamierzał walczyć z ZSRR o polskie Kresy Wschodnie. Karta atlantycka. Odbudowa niepodległej Polski była dla mocarstw zachodnich jednym z celów wojennych. Wielka Brytania i Francja reagowały jednak ostrożnie na postulaty przyłączenia do niej Prus Wschodnich i Wolnego Miasta Gdańska. Za plecami dyplomacji polskiej premierzy Francji Edouard Daladier i Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain zapewnili w marcu 1940 r. amerykańskiego wysłannika pokojowego Sumnera Wellesa, że włączenie Gdańska i obszarów Polski o przewadze ludności niemieckiej do Rzeszy przysłuży się pokojowi. O rewindykacjach terytorialnych kosztem Niemiec nie było mowy. Jednak po klęsce w czerwcu 1940 r. Francja wypadła z grona mocarstw, które decydowały o powojennych granicach Polski. Bliskość sojuszu z osamotnioną Wielką Brytanią skłoniła stronę polską, po niemieckiej przegranej w bitwie o Anglię, do wystosowania po raz pierwszy oficjalnych propozycji zmian granicy zachodniej. W memorandum złożonym 19 listopada 1940 r. w Londynie domagano się przyłączenia do Polski Wolnego Miasta Gdańska, Prus Wschodnich, części Pomorza i Górnego Śląska. Szef brytyjskiej dyplomacji Anthony Eden uważał, że te propozycje świadczą, iż Sikorski rozumie trudności, jakie Polska będzie miała z przyłączeniem jej dawnych „ukraińskich i białoruskich terytoriów”. Brytyjczycy nie zamierzali jednak zaciągać zobowiązań w sprawie kształtu polskiej granicy zachodniej, podobnie jak neutralne jeszcze Stany Zjednoczone. Obawy polskiej dyplomacji wzbudziła ogłoszona 14 sierpnia 1941 r. Karta atlantycka – deklaracja premiera Winstona Churchilla i prezydenta USA Franklina D. Roosevelta. W punkcie drugim obie strony wyrażały sprzeciw wobec zmian terytorialnych, które są niezgodne ze swobodnie wyrażoną wolą narodów zamieszkujących dany obszar. Dyplomacja polska obawiała się, że ten punkt karty może utrudnić starania o przyłączenie do Rzeczpospolitej terenów niemieckich. Dlatego też w trakcie ceremonii przystąpienia krajów sojuszniczych do Karty atlantyckiej strona polska oświadczyła, że „przyszłe granice Polski winny zabezpieczyć bezpieczeństwo kraju jako element systemu bezpieczeństwa w Europie”. Linia Odry za linię Curzona. Informacje o polskich żądaniach terytorialnych wobec Niemiec dotarły najprawdopodobniej do Moskwy dzięki brytyjskim agentom NKWD i spowodowały, że to sowiecki dyktator Józef Stalin okazał się pierwszym z przywódców Wielkiej Trójki, który opowiedział się za przesunięciem na zachód granicy polsko-niemieckiej aż po Odrę. Ujawnił to w rozmowie z gen. Władysławem Sikorskim 4 grudnia 1941 r. Polski premier był jednak ostrożny, obawiając się, że Stalin potraktuje jego zgodę jako rekompensatę za część państwa polskiego, którą Związek Sowiecki zaanektował w 1939 r. Tym niemniej Sikorski oświadczył, że „Gdańsk i Prusy Wschodnie to kolonie niemieckie i bastion wypadowy Niemiec na Wschód” i muszą należeć do Polski. Odparcie Wehrmachtu spod Moskwy skłoniło Stalina do przedstawienia 16 grudnia 1941 r. ministrowi Edenowi propozycji przesunięcia terytorium Polski na zachód. Granica polsko-sowiecka miała przebiegać wzdłuż tzw. linii Curzona w zamian za przesunięcie granicy zachodniej do linii Odry. Po raz pierwszy Stalin wspomniał o chęci włączenia do ZSRR części Prus Wschodnich na północ od Niemna, co łączyłoby się z aneksją Litwy, Łotwy i Estonii. Brytyjczycy, podobnie jak Amerykanie, nie zaciągnęli jednak na tym etapie wojny zobowiązań w kwestii powojennych granic. Pomimo że sytuacja na frontach nie zapowiadała rychłego pokonania Hitlera, rząd polski 7 października 1942 r. przyjął tajną uchwałę, określając minimalne polskie postulaty graniczne względem Niemiec. Sprowadzały się one do wcielenia do Polski Wolnego Miasta Gdańska, Prus Wschodnich, Śląska Opolskiego, co wiązałoby się z wysiedleniem ludności niemieckiej. W polskim Londynie zdawano sobie sprawę ze znaczenia linii Odry jako granicy bezpieczeństwa. Rząd polski nie zamierzał jednak stawiać wówczas wygórowanych żądań sięgających tej rzeki, tym bardziej Nysy Łużyckiej, choć takie rozważania prowadzono w Ministerstwie Prac Kongresowych. Sikorski obawiał się negatywnej reakcji mocarstw zachodnich, dla których mogło to stanowić zachętę do wystąpienia z propozycją potraktowania ewentualnych polskich nabytków kosztem Niemiec jako rekompensaty za Kresy Wschodnie, których żądał Stalin. Z polskimi postulatami zapoznano dyplomację brytyjską i amerykańską. W tym drugim przypadku Sikorski uczynił to w czasie grudniowej wizyty w Waszyngtonie. Amerykańscy rozmówcy, w tym prezydent Franklin D. Roosevelt, opowiadali się za przyłączeniem do Polski Prus Wschodnich i Gdańska, ostrożnie badając możliwość ustępstw terytorialnych na rzecz ZSRR, ale Sikorski pozostał w tej drugiej kwestii niewzruszony. Według Edena poglądy Roosevelta w marcu 1943 r. w sprawie granic Polski przedstawiały się następująco: „Prezydent uważa, że jeśli Polska wchłonie Prusy Wschodnie i otrzyma kompensatę na Śląsku, to powinna być zadowolona z linii Curzona jako granicy, tym bardziej, iż wschodnia część Polski, którą utraci, jest zamieszkana w większości przez Ukraińców”. Za oparciem granic Polski na liniach rzeki Odry i Curzona zaczął się też opowiadać Churchill. Wiosną 1943 r., po zerwaniu przez Stalina stosunków dyplomatycznych z rządem RP, coraz silniejsze były w Londynie tendencje do uznania sporu terytorialnego polsko-sowieckiego jako podstawowego problemu, którego rozwiązanie doprowadziłoby do ich normalizacji. Sowiecki wywiad dzięki szpiegom z Cambridge Ring wszedł w posiadanie kopii polskiego memorandum, co znacznie ułatwiło Moskwie działanie. Nie były też dla niej tajemnicą poglądy Roosevelta i Churchilla w tej kwestii. Stalin czekał jednak na ruch mocarstw zachodnich. O Polsce w Teheranie. Sukcesy militarne Armii Czerwonej skłoniły Edena do zbadania polskiego stanowiska w kwestii zmian terytorialnych. Zapytał premiera Stanisława Mikołajczyka: „Czy w razie gdybyście w rezultacie wojny otrzymali Prusy Wschodnie, cenne obszary na Śląsku, a poza tym na wschodzie terytoria po linię Curzona, rozszerzone przez przyłączenie Lwowa – z Wilnem sprawa gorsza – czy takie rozwiązanie uważalibyście za dopuszczalne?”. Mikołajczyk odmówił, nie widząc możliwości, aby rząd na uchodźstwie godził się na jakiekolwiek ustępstwa terytorialne. Obawiał się także, że poparcie ZSRR dla polskich rewindykacji na Zachodzie związane jest z chęcią osadzenia w Polsce komunistycznych rządów i stworzeniem pomostu do opanowania Niemiec. Brytyjczycy jako zachętę do podjęcia tematu granic Polski potraktowali słowa ambasadora Edwarda Raczyńskiego, który 17 listopada 1943 r. domagał się od Edena potwierdzenia nabytków kosztem Niemiec: Prus Wschodnich, Gdańska i Śląska Opolskiego wraz z zachowaniem przedwojennej polskiej granicy wschodniej. Wspomniał jednak, że jeśli trzy mocarstwa narzuciłyby Polsce rozwiązanie terytorialne, to musiałyby również zagwarantować jej niepodległość i bezpieczeństwo. Na teherańskiej konferencji Wielkiej Trójki Churchill zaproponował 1 grudnia 1943 r. przyjęcie formuły w kwestii granic Polski: „W zasadzie stwierdza się, że państwo polskie i naród polski mają mieć swoją siedzibę między tzw. linią Curzona i linią Odry, włączając do Polski Prusy Wschodnie i Opole, lecz ścisłe wyznaczenie linii granicznej wymaga starannych studiów i możliwie przesiedlenia ludności w niektórych punktach”. Churchill wyszedł poza dotychczasowe ustalenia brytyjskiej dyplomacji w kwestii granicy polsko-niemieckiej. Do momentu konferencji teherańskiej myślano w Londynie o przekazaniu Polsce Prus Wschodnich, Gdańska i części obszaru plebiscytowego na Śląsku, który przyznano po I wojnie Niemcom. Prezydent Roosevelt w rozmowie ze Stalinem poparł koncepcję przesunięcia Polski na zachód. Nic więc dziwnego, że premier ZSRR był gotów zaakceptować propozycję Churchilla. Postawił jednak dodatkowe żądanie w postaci „kawałka terytorium niemieckiego”, którym miał być Królewiec wraz z częścią Prus Wschodnich. Zachodni przywódcy nie sprzeciwili się i w ten sposób przyjęto nieformalne porozumienie o przyszłym kształcie terytorialnym Polski. Pomimo jednak presji brytyjskiej w następnych miesiącach premier Mikołajczyk, podtrzymując polskie roszczenia terytorialne wobec Niemiec, nie zamierzał się zgodzić na oddanie Kresów Wschodnich. Fakty dokonane. Moskwa włączyła już jednak do gry nowy czynnik. Byli to polscy komuniści ocalali ze stalinowskich czystek. W okresie międzywojennym opowiadali się oni za plebiscytami na Górnym Śląsku i Pomorzu Gdańskim z intencją oddania tych ziem Niemcom. Od wiosny 1943 r. środowiska komunistyczne w kraju i w ZSRR, chcąc zyskać popularność i za zgodą Kremla, zaczęły opowiadać się za przesunięciem granicy do linii Odry. W lecie 1944 r. wraz z przekroczeniem tzw. linii Curzona przez Armię Czerwoną Stalin zaczął ustalać drogą faktów dokonanych nowe porządki terytorialne na ziemiach polskich. Zawarł 26 lipca 1944 r. tajny układ w sprawie granic Polski ze stworzonym przez siebie marionetkowym Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Za wschodnią granicę przyjęto linię Curzona. W zamian Moskwa poparła ustanowienie granicy zachodniej, biegnącej na zachód od Świnoujścia, wzdłuż Odry i Nysy (nie określono: Łużyckiej czy Kłodzkiej), pozostawiając Polsce Szczecin. Teherańskie żądania Stalina o uzyskanie „niezamarzającego portu” w postaci Królewca oznaczały aneksję przez ZSRR prawie jednej trzeciej terytorium Prus Wschodnich. Układ z PKWN przesądził praktycznie o kształcie terytorialnym przyszłej Polski, chociaż stanowisko USA i Wielkiej Brytanii wobec tak daleko idącego przesunięcia polskiej granicy zachodniej było jeszcze wielką niewiadomą. Jesienią 1944 r., po upadku powstania warszawskiego, Churchill z poparciem Roosevelta podjął bezskutecznie działania, aby skłonić rząd polski w Londynie do zgody na linię Curzona w zamian za terytoria na zachodzie. Aby nie dopuścić komunistów do władzy w Polsce, dyplomacja brytyjska była gotowa zapłacić wysoką cenę kosztem pokonanych Niemiec. W tajnej nocie z 2 listopada 1944 r. przekazanej stronie polskiej okazała gotowość poparcia zachodniej granicy na Odrze, a nawet włączenia do Polski Szczecina. Cztery dni później Eden w rozmowie z Mikołajczykiem wyraził jednak oczekiwanie, że Polacy nie będą nalegać na zajęcie terenów aż po Odrę ze Szczecinem włącznie, uznając to za szaleństwo. Mikołajczyk nie widział jednak powodów do rezygnowania z postulatu oparcia granicy na Odrze. Problem – co uczynić z zamieszkałymi tam Niemcami – Churchill tak ujął w listopadzie 1944 r. w rozmowie z francuskim przywódcą gen. Charles'em de Gaulle’em: „Część ich znajdzie swe miejsce w kontyngentach siły roboczej, które się skieruje do prac nad odbudową zniszczonych krajów sojuszniczych. Resztę można odesłać do Niemiec...”. Churchill zyskał w tej sprawie poparcie francuskiego rozmówcy, podkreślającego równocześnie znaczenie odbudowy niepodległej Polski. O Polsce w Jałcie. Na konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945 r.) Roosevelt i Churchill odrzucili jednak propozycję Stalina przesunięcia Polski do linii Odry i Nysy Łużyckiej. W sytuacji gdy władzę w niej sprawował komunistyczny Rząd Tymczasowy, powstały z przekształcenia PKWN, Brytyjczycy i Amerykanie nie zamierzali dawać mu tyle terytoriów, ile obiecywali wcześniej Mikołajczykowi za rezygnację z Kresów Wschodnich, które w Jałcie przyznali ZSRR. Zdołano jedynie uzgodnić, że Polska miała otrzymać znaczące nabytki terytorialne kosztem Niemiec na zachodzie i północy. To jednak Stalin ustalał reguły gry w czasie, gdy jego armie zdążały na zachód w głąb Niemiec. Ofensywa styczniowa przyspieszyła masową ucieczkę ludności niemie