Strach przed rabunkiem, kradzieżą, gwałtem

Doświadczenie pionierów. Na miejsce osiedlenia repatrianci przyjeżdżali wyczerpani emocjonalnie i fizycznie. Doskwierały im osamotnienie, bezdomność, brak pomocy ze strony administracji państwowej. Przeżywali skrajne emocje: od radości do panicznego strachu. Ten ostatni towarzyszył zwłaszcza pionierom. „Ulice puste – wspominał kolejarz Marian Bogusz swoją pierwszą noc w Szczecinie. – Daleko, gdzieś w śródmieściu, odgłosy strzałów z broni palnej, pojedyncze serie. Nasze nastroje minorowe. Jedna kobieta zaczęła płakać. My, mężczyźni udajemy beztroskę, ale to tylko pozór. W sercach naszych lęk i strach”. Trudności i lęki nie kończyły się z chwilą znalezienia mieszkania czy domu, rozpoczynał się raczej ich kolejny rozdział. Zmuszeni do odnajdowania się w nowym pejzażu, w nowych miastach, domach ludzie siłą rzeczy przeżywali niepewność. Zniszczone zostały znane im dotychczas wzory kultury, środowiskowe i rodzinne spoiwa, zapewniające poczucie stabilności. Z obcością, tą największą z udręk wszystkich emigrantów, radzili sobie poprzez budowanie nowych więzi, integrację z innymi przesiedleńcami. Zwłaszcza pionierski okres sprzyjał współdziałaniu osadników. Usiłowali trzymać się razem w obliczu trudności i niebezpieczeństw. Strach przed żołnierzami Armii Czerwonej. Pierwszym i najważniejszym źródłem zagrożeń w tych pierwszych tygodniach i miesiącach po osiedleniu byli żołnierze Armii Czerwonej. Na tzw. Ziemiach Odzyskanych znajdowały się sowieckie komendantury wojskowe, większe i mniejsze garnizony, szpitale oraz punkty przerzutowe z Niemiec do ZSRR. Obecności żołnierzy towarzyszył strach Polaków przed rabunkiem, kradzieżą, gwałtem. Na Śląsku, jak notował milicjant z Gliwic, rabunki, kradzieże i gwałty powtarzały się „z dnia na dzień” i nie „ma godziny, żeby nie było zajścia”. Polski żołnierz pisał w prywatnym liście w sierpniu 1945 r.: „U nas w Gliwicach to kradną. Okropne rzeczy się dzieją. Rabunki, kradzieże w biały dzień, włamują się do domów i na ulicy też. Jak jakiś pan elegancko ubrany a jeszcze z walizką, to już go śledzą. Zajdzie gdzieś w zaułek i już gotów. Jestem codziennie świadkiem tych wypadków”. Na Dolnym Śląsku sytuacja wyglądała podobnie. „Ludność polska żyje w ciągłej bojaźni i lęku” – donosił powiatowy komendant MO w Trzebnicy. „Każdego dnia i każdej nocy” dochodziło tam do „napadów i grabieży, bicia i maltretowania ze strony żołnierzy armii sowieckiej”. Przebieg jednego z takich typowych zajść opisała w swoim liście (wysłany 13 sierpnia 1945 r.) kobieta mieszkająca na Dolnym Śląsku: „Miałam awanturę z bolszewikami. Przez okno zobaczyłam zbiegowisko ludzi przed naszym domem. Dzieci podniosły krzyk, żebym nie schodziła na dół, bo mnie zastrzeli. Tymczasem ten na dole wszedł do mieszkania wywalając drzwi i zaczął buszować po nim, bałam się, że pokradnie ubranie, więc zeszłam na dół. On rzucił się do mnie i wrzeszczał, że będę odpowiadać za to, że on »ruski sołdat« rozerżnął sobie rękę, wybijając szybę. Zagrodził mi drzwi sobą, zamierzył się kilka razy pięścią, celując między oczy. »Ty Polaczka poczujesz naszu twiorduju ruku« wrzeszczał cały czas. Ciekawa jestem, jak długo jeszcze to plugastwo będzie nas tak gnębić. Może wiecznie?”. Podobna sytuacja panowała na całym Wybrzeżu od Szczecina po Elbląg jeszcze w pierwszych miesiącach 1946 r. Wszędzie państwowi urzędnicy przyznawali: „sprawa bezpieczeństwa poniżej krytyki”. Strach przed bezprawiem. Bodaj najczęstszy kontakt z omawianym rodzajem strachu mieli mieszkańcy Szczecina, najdalej wysuniętej placówki Dzikiego Zachodu, jak w tym czasie nazywano zachodnią Polskę. Jeszcze w 1946 r. stacjonowały w tym mieście 72 jednostki Armii Czerwonej, w przeważającej mierze nieliniowe, więc zwykle mniej karne. Ponadto rozlokowany był tam obóz dla repatriowanych z Niemiec rosyjskich robotników przymusowych, którzy mogli go opuszczać bez ograniczeń. Relacje z tych terenów przypominają opowieści z westernów, z tym tylko, że działy się naprawdę. 20 marca 1946 r. grupa kilkunastu sowieckich żołnierzy otworzyła ostrzegawczy ogień do przejeżdżającego tramwaju, otoczyła go, następnie odebrała wszystkie cenne rzeczy należące do pasażerów i ulotniła się w ruinach miasta. Brak bezpieczeństwa silnie odczuwali również mieszkańcy Gdańska i okolic. Wandalizm, niszczenie infrastruktury miejskiej, złośliwe podpalenia, grabieże – oto rzeczywistość pierwszych kilkunastu powojennych miesięcy. Niektórzy bywali ograbiani kilkakrotnie. Ktoś piszący z Gdańska Wrzeszcza skarżył się w kwietniu 1945 r.: „Tu sowiety wywieźli wszystko (…). Z ubrań to nic nie ma, wszystko zabrali sowiety, (…) za dwa dni opuszczenia pracy sowiety wywożą, gdzie im się podoba”. Także na Warmii i Mazurach ludzie bali się wyjść na ulicę, by nie spotkać czerwonoarmisty. Mieszkaniec Olsztyna w sierpniu 1945 r. pisał w przechwyconym przez Cenzurę Wojenną liście: „Teraz co najgorsze, że nawet w dzień kradną konie, owce, świnie nawet oddzielnie. Tak trzeba pilnować jak oka w głowie. Zence Kodłobowskiej zabrali krowę, jedną miała, więcej nie. A chociaż policja u nas jest, to nic nie poradzi, bo tylko 4-ch jest, a co to znaczy. Jak oni powiedzą »czto tiebia nużno« i policja nic nie poradzi. Jak przyjdą w nocy, to krzyczą »dawaj wodku i otkrywaj dwieri«, to kobiety w jednej koszuli lecą na policję, ale to wszystko nic nie znaczy ten posterunek, bo kogo jest więcej, to tego głos”. Strach przed pijaną tłuszczą. Wiele ekscesów, napadów i gwałtów dokonywanych było pod wpływem alkoholu bądź w celu jego zdobycia. Wczesnym latem 1945 r. upojona zwycięstwem armia traciła wcześniejszą karność, postępowały rozprężenie i demoralizacja. Na Wybrzeżu najgorsza sytuacja panowała w mniejszych miejscowościach, którymi lokalni sowieccy komendanci rządzili jak udzielnymi księstwami. A gdy w ręce zwycięzców wpadła nietknięta gorzelnia… W nieodległym od Słupska Sławnie, jak raportował jeden z urzędników: „garnizon sowiecki po opanowaniu zakładów przetwórczych w tym m.in. gorzelni trwa w stanie permanentnego zamroczenia alkoholowego. Od tego czasu nie spotykano w powiecie trzeźwego dowódcy ani żołnierza. Od tego czasu władzę pełni pijany żołnierz i trzeźwi niemieccy i własowscy dywersanci, którzy krecią robotą podważają spoistość Armii Czerwonej i skutecznie prowadzą robotę rozkładową”. Komendę nad miastem sprawował – jak czytamy w raporcie polskiego urzędnika – „zhitleryzowany ataman” płk Borowikow. Na porządku dziennym były bezpodstawne aresztowania, szykany, zatargi z polskimi osadnikami o poniemieckie mienie i zbiory. „W powiecie nie ma Armii Czerwonej, jest tylko pijany żołnierz i dowódca, którzy gwiżdżą sobie na Moskwę, bo jest daleko, i na wyższych przełożonych swoich, bo cóż mają do stracenia prócz zamroczonej głowy. Karabinami maszynowymi bronią gorzelni i zbiorów – i nie oddadzą bez walki”. Na nic monity i prośby. Lubowicz sugerował „ekspedycję karną”, która „ukróci samowolę kacyków”. Strach przed gwałtem. Doświadczeniem emocjonalnym, uniemożliwiającym stabilizację, był strach przed gwałtem. Wiosną i latem 1945 r. były one na tzw. Ziemiach Odzyskanych wręcz masowe. Gehennę przeżyły kobiety na Warmii i Mazurach. Nawet po odsunięciu się frontu Niemki i Polki były tam regularnie gwałcone. Jak donoszono z Olsztyna w marcu 1945 r., „nie uchowała się prawie żadna kobieta”. Bez względu na wiek. Świadkowie twierdzili, że gwałcone były 10-letnie dziewczynki i 70-letnie staruszki. „A najważniejsze – zauważył ktoś w prywatnym liście – że kobiety są kobietami podobno od 9 lat do 80, a nawet był wypadek 82”. Zdarzało się, że ofiarami gwałtu padały równocześnie babka, matka i wnuczka. Często dochodziło do gwałtów zbiorowych, których sprawcami było kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu żołnierzy. „Te rzeczy dzieją się jeszcze i obecnie w dalszym ciągu – raportował urzędnik z Olsztyna. – Wobec tego w szczególnie ciężkiej sytuacji są robotnice Polki, zatrzymywane w dalszym ciągu przez władze sowieckie do robót. Proszą one rozpaczliwie o wyrwanie ich z tej gehenny”. Samotne spacery odradzał kobietom szef Komendy MO w Trzebiatowie, w Zachodniopomorskiem. Najlepiej, gdyby w ogóle nie wychodziły z domu. Bezpieczeństwa nie zapewniało im ani towarzystwo mężczyzny, ani nawet uzbrojonego milicjanta. Nagminnie dochodziło tam bowiem do rozbrajania milicjantów przez sowieckich żołnierzy. Krytyczną sytuację na Pomorzu potwierdzają także raporty działającej w podziemiu Delegatury Rządu. „Zanotowano liczne wypadki śmierci na skutek masowych gwałtów. Pod tym względem szczególnie ciężkie chwile przeżyły północne powiaty Pomorza, gdzie bolszewicy urządzili formalne orgie”. Sytuację na tzw. Ziemiach Odzyskanych można opisać – ze względu na liczbę gwałtów – jako stan klęski żywiołowej. Miejscami szczególnie niebezpiecznymi dla kobiet były dworce kolejowe i pociągi. Zdarzało się, że po zatrzymaniu się transportu wojskowego żołnierze rozbiegali się w poszukiwaniu kobiet. Podanie o urlop nauczycielki ze Szprotawy: „W dniu 8 stycznia (1946 r.) o godz. 1-ej w czasie powrotu mego z ferii świątecznych z Radomia do Szprotawy, między Lignicą a Szprotawą do wagonu, w którym jechałam, jak również do innych wagonów wkroczyły masy bolszewików, zaczęli torturować i bić mężczyzn, rabować walizki i gwałcić kobiety, z których ani jedna nie uszła tej hańby i gwałtu. Bestialstwo ich i rozbestwienie dochodziło do niebywałych granic, tak że po kilku a nawet kilkunastu rzucało się jak dzikie bestie na swe ofiary-kobiety. W pewnym momencie wśród zamieszania i tumultu, wprawdzie po nasyceniu się bestii udało mi się wyrwać i wyskoczyć oknem z pociągu. Bolszewicy w tej chwili zatrzymali pociąg i urządzili na nas obławę. Tak pokaleczona, ranna, zbita, po odjeździe tego pociągu dowlokłam się do najbliższej stacji i dopiero następnego dnia przyjechałam do Szprotawy”. Strategie przetrwania. Strategii służących zmniejszeniu poczucia zagrożenia było wówczas wiele. Przede wszystkim należy wymienić ukrywanie mienia, barykadowanie domów i budynków gospodarczych. Czasami budowano istne twierdze. Jeden z osadników przeniósł się do takiej, porzucając w obawie przed rabusiami wcześniej zajęty dom, ze względu na położenie bardziej narażony na ataki. „Twierdza ta była dla złodziei nie do zdobycia. Do wysoko usytuowanego okna na poddaszu wchodziło się po drabinie. W stropie na strychu wyrąbano dziurę, przez którą schodziła w dół następna drabina. Od wewnątrz ryglowano drzwi grubymi sztabami i obie drabiny wnoszono potem do domu. Zamieszkaliśmy w jednym pomieszczeniu, do którego z trudem weszły dwa łóżka i mały stolik. Poczuliśmy się bezpieczni”. Sposobem radzenia sobie z deficytem bezpieczeństwa było również manifestacyjne podkreślanie tożsamości narodowej poprzez zakładanie biało-czerwonych opasek, dekorowanie domów flagami. Wśród Polek nie przyjął się kamuflaż sugerujący chorobę, który Niemki bez powodzenia stosowały podczas przechodzenia frontu. Niektóre panny, przekonane, że żołnierze Armii Czerwonej nie gwałcą mężatek, zakładały na głowę chustki – tradycyjny rekwizyt kobiety zamężnej na polskiej wsi. Najprostszą formą uniknięcia zagrożenia była ucieczka. Na Ziemiach Zachodnich i Północnych nastąpiło spowolnienie akcji osiedleńczej. Wielu przybyłych, zwykle po kilkakrotnym ograbieniu, decydowało się na powrót do Polski centralnej. W Złotoryi na Dolnym Śląsku „osadnicy (…) porzucają pracę, tłumacząc się tym, że nie chcą narażać życia i mienia, które jest zagrożone przez żołnierzy sowieckich”. Na Pomorzu „największą bolączką powiatu jest sprawa bezpieczeństwa, która o ile nie zostanie uregulowana, miasto Elbląg oraz powiat kompletnie opustoszeje”. Na powrót do miejsc rodzinnych nie mogli sobie jednak pozwolić przesiedleńcy z Kresów Wschodnich. Gdy wyjazd z zagrożonych terenów nie wchodził w grę, pozostawały ucieczki na pole czy do lasu. Niekiedy przybierały one formę lokalnej paniki. Zdarzało się, że w obawie przed gwałtem czy bandyckim napadem zdesperowani ludzie całymi rodzinami opuszczali na noc domy i koczowali do świtu pod gołym niebem w bezpiecznych miejscach. Strach przed Niemcami. Drugim najważniejszym źródłem poczucia tymczasowości było przekonanie, że Niemcy mogą wrócić, a granice na Odrze i Nysie wkrótce ulegną zmianie. Nic dziwnego, że w latach 1945–46 kształt terytorialny kraju należał do jednego z najczęściej poruszanych tematów w codziennych rozmowach. Nie tylko nikt nie wiedział, jaka będzie ta nowa Polska, ale również, jakie będą jej ostateczne granice. W Jałcie i Poczdamie nie zawarto żadnego traktatu granicznego. Nie było pewności, czy decyzja o przyznaniu Polsce ziem na zachodzie i północy jest ostateczna. Inna sprawa, że Polacy żyli nadzieją, że powrót do Wilna i Lwowa będzie możliwy. Panowały nastroje wojenne i silne przekonanie, że wkrótce wybuchnie III wojna światowa. Jak mówiono: „Jedna bomba atomowa i wrócimy znów do Lwowa”. Amalgamat braku wiedzy o przyszłości granic i nadmiaru nadziei na powrót miał wpływ na utrzymujący się stan tymczasowości wśród polskich osiedleńców. Praktycznie wzdłuż całego pasa granicznego na zachodzie i północy nie czuli się ani bezpiecznie, ani u siebie. Niepokój graniczny. Niepokój wzmagał niejasny przebieg granicy na północy i południu. We wrześniu 1945 r. sowieckie władze w Królewcu dokonały przesunięcia linii granicznej w głąb polskiego terytorium o 12–14 km. Zajęte zostały m.in. tereny powiatów Bartoszyce, Gierdawy, Darkiejmy. Również Malbork po raz kolejny objęty został sowiecką administracją. Pełnomocnik Rządu na Okręg Mazurski Jakub Prawin donosił: „Naru