Austro-Węgry u progu nowoczesnej Europy

Ostrzeżenie dla pomazańców. Być monarchą w XIX w. – to niełatwe zadanie. Po rewolucji francuskiej trony stały się o wiele mniej pewne niż dawniej. Do XVIII w. było oczywiste, że republika może być tylko małym krajem, tak jak starożytne greckie miasta-państwa czy niektóre miasta włoskie lub niemieckie, zaś monarchia jest dla dużych krajów systemem naturalnym. Po ścięciu Ludwika XVI nie było to już takie jednoznaczne, a co więcej – monarchowie europejscy mieli przed sobą w postaci losów nieszczęsnego króla Francji memento, co może spotkać władcę, który źle odczyta znaki czasu. Przez stulecia losy monarchii w Europie były na dobre i na złe sprzęgnięte z losami stanu szlacheckiego. Bardzo często stosunki monarchii i szlachty były kiepskie, czasem otwarcie wrogie. Szczególnie w XVII i XVIII w., kiedy monarchowie dążyli do usunięcia na bok instytucji przedstawicielskich i wprowadzenia władzy absolutnej, napotykali sprzeciw szlachty, który czasem trzeba było łamać zbrojnie. Mimo to szlachta i monarchia pozostawały w symbiozie: odwoływały się do tych samych feudalnych pojęć o wierności, honorze (który, jak pisał Monteskiusz, jest zasadą monarchii), męstwie i poczuciu obowiązku. Elementy tego sojuszu królów ze szlachtą przetrwały aż do I wojny światowej. Nowy władca mieszczaninem. Ze względu na przemiany społeczne, wzrost roli mieszczaństwa i słabnięcie pozycji szlachty i arystokracji sojusz ten stawał się jednak coraz mniej istotny dla przetrwania monarchii. Mógł nawet okazać się dla niej groźny, bo łączył ją z siłami społecznymi uważanymi przez coraz większą część społeczeństwa za egoistyczne i uparcie broniące swych przywilejów. Przystosowywanie się europejskich monarchii do nowych warunków jest bardzo ciekawym zjawiskiem. Mówiąc w skrócie: zdołały w ciągu XIX w. przekształcić się z monarchii szlacheckiej w mieszczańską, albo jak kto woli – burżuazyjną. Trzeba było zmodyfikować formy oddziaływania społecznego, nadać monarchii nowy wygląd, a dawne elementy przekształcić tak, aby zawierały nową treść. Władca miał stać się teraz wzorem cnót mieszczańskich – królowa Wiktoria i cesarz Franciszek Józef są tu najlepszymi przykładami, ale można dać i inne: francuskich władców Ludwika Filipa i Napoleona III, chociaż akurat w ich przypadku nie uratowało to przed obaleniem przez rewolucje. Zarazem jednak monarcha musiał zachować pewne elementy swojego dawnego obrazu – tyle że teraz były one wzięte w cudzysłów, traktowane niezupełnie dosłownie. Bo mieszczanie i inteligencja, poza tym że byli praktyczni, dbali o dochody, mieszkania, wyjazdy na wakacje i wykształcenie dzieci – mieli przecież skłonność do sentymentalizmu i często wzruszała ich idea monarchii, kierująca myśli do średniowiecza – czasów wzniosłości, rycerskości, wielkich ideałów, których tak brakowało prozaicznej epoce machin parowych. Efektywnie bądź ceremonialnie. Prosisz – masz: jeśli nowy mieszczański suweren chce monarchy romantycznego, średniowiecznego i rycerskiego, monarchia jest w stanie dostarczyć żądany produkt. Widać to doskonale na przykładzie monarchii brytyjskiej, gdzie w czasach panowania królowej Wiktorii odnawiano dawne tradycje i na ich podstawie pisano nowe scenariusze, np. skodyfikowano formę spektaklu politycznego, jakim było i jest publiczne wygłaszanie mowy tronowej przy otwarciu sesji parlamentu. Jeden z najwybitniejszych myślicieli politycznych wiktoriańskiej Anglii, redaktor tygodnika „The Economist” Walter Bagehot, w wydanej w 1867 r. książce „The English Constitution” przedstawił pozycję monarchii w brytyjskim systemie politycznym w sposób, który w oczach części obserwatorów zachował po dziś dzień elementy aktualności. Brytyjski system polityczny, jak każdy inny, dzieli się na dwie zasadnicze części: jedna odpowiada za praktyczną robotę i tę określił Bagehot jako efficient (efektywną), druga zaś nadaje systemowi prawomocność i ta została przezeń określona jako dignified (ceremonialna). Efektywne są przede wszystkim Izba Gmin i gabinet ministrów, a ceremonialne – Izba Lordów i instytucja monarchii. Ludzie w swej masie nie rozumieją abstrakcyjnego mechanizmu rządów w systemie parlamentarno-gabinetowym – wywodził Bagehot. Potrzebują widocznego symbolu władzy państwowej, aby się tej władzy podporządkować, i symbolu takiego dostarcza monarchia. Rzecz bardzo ważna: Bagehot wcale nie uważał, jakoby dignified parts były w systemie rządzenia krajem mniej istotne od efficient parts. Przeciwnie, są tak samo ważne, bo bez nich ludzie nie słuchaliby władzy i zostałaby ona sparaliżowana. Na oczach mediów. Ta analiza nie stosuje się dosłownie do środkowej Europy, bo zarówno w Austrii, jak i Cesarstwie Niemieckim pozycja monarchy była silniejsza niż w Wielkiej Brytanii. Niektórzy ówcześni teoretycy ustroju, a także późniejsi historycy rozróżniali między monarchią konstytucyjną i monarchią parlamentarną. Monarchia parlamentarna to taka, w której rząd jest powoływany spośród parlamentarnej większości i monarcha w zasadzie nie ma możliwości, aby się temu przeciwstawić (przypadek Anglii). Natomiast monarchia konstytucyjna (jak habsburska) to taka, w której władza monarchy jest konstytucyjnie ograniczona, niemniej jednak pozostają dla niego realne kompetencje w dziedzinie władzy wykonawczej, a czasem także i prawodawczej. W tym modelu monarcha miał bardziej realną siłę niż w modelu Bagehota. Nie zmienia to jednak faktu, że w całej Europie funkcja monarchy jako ceremonialnej części systemu politycznego była coraz istotniejsza. Aby monarcha mógł odgrywać tę rolę w społeczeństwie, które coraz bardziej stawało się społeczeństwem masowym, musiał być widoczny. W Węgierskim Archiwum Krajowym w Budapeszcie można przejrzeć materiały związane z koronacją Franciszka Józefa na króla Węgier w 1867 r. Sam obrządek koronacyjny był oczywiście archaiczny, ale zarazem widać, że szło nowe: wielkie znaczenie przypisywano miejscom dla przedstawicieli prasy, a także dla malarza, który miał naszkicować koronację, co potem posłużyło mu do stworzenia obrazu. Wydany został specjalny album z rycinami (jeszcze nie fotografiami) z koronacji, a ilustrowany tygodnik „Vasárnapi Ujság” poświęcił jej cały numer. Monarchia na razie nieśmiało, ale w początku XX w. coraz bardziej zdecydowanie, stawała się monarchią medialną. Na początku XX w. ta medialność była już powszechna. Cesarz niemiecki Wilhelm II szczególnie gustował w używaniu nowoczesnych środków propagandy, takich jak przede wszystkim film, ale i wielkonakładowa prasa popularna. Następna koronacja węgierska, następcy Franciszka Józefa, Karola I (na Węgrzech IV) w 1916 r., została już sfilmowana (przynajmniej we fragmentach) i każdy może ją dziś obejrzeć (https://www.youtube.com/watch?v=9AAtUZXONpc). Lojalność, ale warunkowa. W początku XX w. monarchie europejskie oswoiły się z nową sytuacją i mogły zasadnie sądzić, że ich pozycja w demokratyzujących się państwach europejskich jest stabilniejsza i bezpieczniejsza niż sto lat wcześniej, kiedy żywe jeszcze były wspomnienia i idee rewolucji francuskiej. Węgierska koronacja Franciszka Józefa ważna jest jeszcze z jednego powodu. Deklaracje lojalności wobec monarchy były w monarchii habsburskiej (i w innych) czymś w rodzaju języka politycznego, za którego pomocą można było przedstawiać najróżniejsze postulaty i programy polityczne. Węgrzy w 1867 r., organizując wspaniałe obchody koronacyjne, ukazali się przed monarchą jako naród wierny i lojalny, rzec można ostoja jego panowania, ale zarazem przedstawili komunikat ostrzegawczy: ta lojalność jest warunkowa, dotyczy króla Węgier Franciszka Józefa, który koronował się prastarą Koroną Świętego Stefana, zaprzysiągł strzec nienaruszalności terytorialnej kraju oraz przestrzegać jego praw i obyczajów. Z całą pewnością lojalność ta nie rozciąga się na Franciszka Józefa cesarza Austrii, jeśli kiedykolwiek zamierzałby on złamać swą węgierską przysięgę koronacyjną i naruszyć odrębność prawnopaństwową Węgier. Fakty i mity do wyboru dla każdego. Z coraz dłuższego panowania monarchy zawsze można było wybrać dowolne fakty (a jeśli ich brakowało, to zmyślone anegdoty), świadczące o przychylności cesarza dla takiej idei, która akurat była częścią programu politycznego danego ugrupowania. Kiedy cesarz odwiedzał synagogi, witano w nim tego, kto nadał Żydom równouprawnienie. Wydana przez liberałów książeczka o monarsze mogła podkreślać swobodę wyznania w państwie jako wyraz osobistej tolerancji władcy. A katolickie kazanie przypominało legendę o tym, jak to pierwszy Habsburg na tronie, Rudolf, zsiadł niegdyś z konia, spotkawszy księdza idącego do chorego, i uklęknął przed Najświętszym Sakramentem – co Opatrzność nagrodziła potęgą jego dynastii w przyszłych pokoleniach. Jak Chrystus. Nowoczesna polityka miesza się z elementami tradycyjnymi, a nawet archaicznymi. Podróż monarsza zawsze miała pewien element parasakralny, a wjazdy do miast inscenizowano często na wzór wjazdu Chrystusa do Jerozolimy w Niedzielę Palmową. Oficjalny opis podróży Franciszka Józefa do Triestu eksponował cierpienia monarchy podczas drogi, które znosił dla dobra i szczęścia poddanych. W tym stylu pisania trudno nie dopatrzyć się elementu c