Narodziny złotego

Po mszy w katedrze św. Jana celebrowanej przez ks. kardynała Aleksandra Kakowskiego kawalkada aut i powozów z przedstawicielami najwyższych władz oraz sfer przemysłu i handlu przejechała na Bielańską pod gmach byłej już Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej. Premier Władysław Grabski w bankowej sali wygłosił mowę i odsłonił tablicę z napisem: „Państwo Polskie powołało do życia w 1924 roku Bank Polski jako ostoję ładu pieniężnego w kraju (...) i wyraża wdzięczność tym licznym obywatelom, którzy nie szczędzili ofiar na skarb narodowy”. Po paru dalszych przemowach chór urzędników odśpiewał kantatę: „Czas do pracy czas. Polska wzywa nas”. A o godz. 10 ze skarbca przywieziono złote w banknotach i otwarto kasę nr 1. Jako pierwsza, 90 mln marek polskich na 50 złotych, wymieniła Jadwiga Karpińska, żona prezesa Banku Polskiego, a potem inne osoby z publiczności przybyłej na uroczystość otwarcia BP i wprowadzenia do obiegu złotego. Działo się to 28 kwietnia 1924 r. Uroczyście rozpoczęta akcja wymiany polskich marek – z okupacyjnym jeszcze rodowodem – na nową walutę w proporcji 1 800 000 : 1 była zwieńczeniem kilkuletnich wysiłków. Po odzyskaniu niepodległości w obiegu były waluty państw zaborczych (ruble carskie, marki niemieckie i korony austro-węgierskie) oraz waluty emitowane podczas wojny: marki polskie, wschodnie ruble, ukraińskie griwny i karbowańce, a także ogromne ilości lokalnego pieniądza zastępczego. W Generałgubernatorstwie Warszawskim okupacyjne niemieckie władze 9 grudnia 1916 r. powołały Polską Krajową Kasę Pożyczkową, która emitowała marki polskie, równe wartości marce niemieckiej. Bilety PKKP z polskimi napisami i białymi orłami o nominałach od pół do tysiąca marek drukowano w Berlinie. Marka polska dzieliła się na 100 fenigów (wybito też żelazne i cynkowe fenigi Królestwa Polskiego z orłem w koronie). Na markowych biletach widniał podpis Wolfganga von Kriesa, szefa administracji cywilnej GGW, stąd ludność banknoty te nazywała notami Kriesa lub rzeszkami, bo miały też napis, że Rzesza Niemiecka przyjmuje odpowiedzialność za spłatę biletów PKKP (wymianę na marki niemieckie). Miał być lech W niepodległej Polsce zdecydowano, by w celu unifikacji waluty wykorzystać zapasy gotowej do obiegu marki polskiej i dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z 7 grudnia 1918 r. („zanim na mocy uchwały sejmowej nie zostanie powołany do życia Bank Polski”) Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa została uznana za jedyną emisyjną instytucję bankową Państwa Polskiego. Dekretem z 31 grudnia 1918 r. Piłsudski zmienił napis na biletach PKKP – już nie Rzesza Niemiecka, ale „Państwo Polskie przejmuje odpowiedzialność na wymianę niniejszego biletu na przyszłą polską walutę”. Jej jednostką miał zostać lech, dzielący się na 100 groszy. Piłsudski dekret o lechu podpisał 5 lutego 1919 r., wywołując tym wielkie oburzenie. Przypominano dyskusje sprzed emisji marki polskiej, dla której – poza lechem – proponowano też inne, odrzucone przez Niemców nazwy: piast, pol, kościuszko, sarmat. Sejm po trzech tygodniach uchylił dekret o lechu i wskazał, nawiązując do narodowej historii, że przyszłą walutą ma zostać złoty. Banknoty złotowe zamówiono za granicą i w maju 1919 r. przyjęto ustawę, że „natychmiast po dostarczeniu z drukarni dostatecznej ilości biletów Banku Polskiego, opiewających na złote, (…) marki polskie i niemieckie, korony austrjacko-węgierskie i ruble rosyjskie carskie mają być zamienione na złote”. Ale zagraniczne drukarnie zajęte drukiem nowych pieniędzy dla wielu nowych krajów nie były w stanie sprostać polskim zamówieniom i unifikację waluty trzeba było oprzeć na marce polskiej. Po pewnym okresie dwuwalutowości, ruble, marki i korony, po z góry określonym kursie, wymieniano na marki polskie. Pod koniec 1922 r. marka polska była już jedyną walutą Rzeczpospolitej. Należało teraz przejść do drugiego etapu reformy walutowej – wymiany marek na złote, co było jednak niemożliwe bez zrównoważenia budżetu. W tym czasie Polskę opanowała powojenna inflacja, a potem hiperinflacja, której roczna stopa w 1923 r. sięgnęła ponad 35,7 tys. proc. Najczęściej używanym wówczas słowem było drożyzna. W społeczeństwie ujawniły się silne polityczne, i będące następstwem zaborów, dzielnicowe animozje. Zamordowano Gabriela Narutowicza, pierwszego prezydenta, i do końca grudnia 1923 r. aż trzynaście razy zmieniały się rządy. Cud waloryzacji Dwukrotnie premierem, pięciokrotnie ministrem skarbu oraz raz ministrem rolnictwa i dóbr koronnych był Władysław Grabski, pochodzący z ziemiańskiej rodziny spod Łowicza. Studiował ekonomię, historię oraz agronomię i już przed I wojną znany był z działalności społecznej i politycznej (był m.in. posłem Narodowej Demokracji do rosyjskiej Dumy). Po I wojnie został posłem oraz organizatorem i pierwszym prezesem Głównego Urzędu Likwidacyjnego, utworzonego w celu uregulowania roszczeń i strat wojennych polskich obywateli oraz polskiego państwa z obcymi państwami. Co jakiś czas jako minister wchodził do kolejnych rządów i próbował przeprowadzić sanację skarbu. Forsował m.in. zasadę, że na pokrycie zwykłych wydatków rządu muszą wystarczyć zwykłe dochody państwa, a pożyczki zagraniczne wolno zaciągać tylko na wydatki nadzwyczajne, np. związane z wojną. Grabskiemu jako ministrowi skarbu w rządach Sikorskiego i Witosa nie udało się w Sejmie przeforsować ambitnych planów i w połowie 1923 r. złożył dymisję. Jego dwaj kolejni następcy nie opanowali hiperinflacji, w paru miastach doszło do rozruchów i rząd Witosa upadł, a prezydent Stanisław Wojciechowski 17 grudnia znów sięgnął po Grabskiego, powierzając mu misję utworzenia rządu. Grabski zachował w nim dla siebie tekę ministra skarbu. 20 grudnia 1923 r. wygłosił exposé, w którym zapowiedział swój plan reformy walutowej, oraz zwrócił się do Sejmu o przyznanie na rok prawa do wydawania dekretów z mocą ustawy. 11 stycznia 1924 r. Sejm rządowi nadzwyczajne pełnomocnictwa przyznał, ale z początku na pół roku. Grabski uzyskał prawo do podnoszenia podatków, zmiany ceł, wprowadzenia oszczędności i nowych przepisów o walce z lichwą, sprzedaży państwowych przedsiębiorstw, powołania banku emisyjnego, ustalenia kursu wymiany marki polskiej na nową walutę, zaciągnięcia pożyczki 500 mln franków itp. Budżet państwa miał wzmocnić wprowadzony jeszcze w 1923 r. podatek majątkowy oraz ustawę o waloryzacji podatków. Wychodzący w Krakowie „Ilustrowany Kuryer Codzienny” z 2 stycznia 1924 r. z przekąsem pisał o „szturmie podatników” 31 grudnia na kasy skarbowe i poczty, mającym świadczyć o „przywiązaniu ogółu obywateli krakowskich do państwa i życzliwości dla jego skarbu. W poniedziałek z niewidzianą przez cały rok siłą wszyscy chcieli koniecznie, zaraz i w całości, zapłacić wszelkie wymierzone im podatki”. Przed kasami rozgrywały się bitwy i za miejsce w kolejkach bliższe kasowego okienka płacono po kilka milionów marek. Dzięki cudowi waloryzacji Grabskiemu udało się zrównoważyć budżet i po udanej interwencji dewizowej na giełdzie powstrzymać wzrost kursu dolara (od 1918 r. zwiększył się z 8 marek polskich do 9,8 mln za 1 dol.). Coraz więcej osób zaczynało wierzyć, że hiper­inflację uda się opanować. Bojąc się strat, zaczęto dolary odsprzedawać Polskiej Krajowej Kasie Pożyczkowej, co pozwoliło na powiększenie zasobów dewizowych państwa. Nowa waluta W styczniu 1924 r. rozpoczęto też przygotowania do wprowadzenia nowej waluty, powołując komitet organizacyjny spółki akcyjnej Bank Polski ze Stanisławem Karpińskim, byłym ministrem skarbu i ba