Wymyślone państwa wschodniej Europy

Ze wszystkich wymyślonych krajów we wschodniej Europie największą karierę zrobiła bezsprzecznie Rurytania. Państwo to po raz pierwszy pojawiło się w 1894 r. w romansidle o tytule „Więzień Zendy” i od razu zrobiło się o nim głośno, a autor książki, brytyjski prawnik Anthony Hope, mógł porzucić nudną adwokaturę i zająć się wyłącznie pisaniem. Rurytania leżała gdzieś na granicach świata, który Zachód skłonny był uważać za swój: niby jest to jeszcze Europa, niby oficjalnym językiem Rurytanii jest porządna niemczyzna, ale zaraz za rogiem zaczyna się już ta przeklęta wschodnia otchłań, słowiańska, barbarzyńska i brutalna. I otchłań ta do Rurytanii się wdziera. Kraj rządzony jest, co prawda, przez germańską arystokrację, ale sami Rurytańczycy to lud raczej wschodnioeuropejski: ubogi i przaśny; prowincja rurytańska to w najlepszym razie nieskomplikowana agrarna idylla. Rozwiązania społeczne i polityczne, które w Rurytanii panują, to model teoretycznie zachodni, ale ta zachodniość śmierdziała Ćwieczkiem już w czasach Hope’a: kraj jest zamordystyczną monarchią, głupawo biurokratyczną i niespecjalnie przejmującą się obywatelskimi prawami. Słowem, Rurytania to nieco z jednej strony zwulgaryzowana, a z drugiej – ubajkowiona wizja Austro-Węgier: kraju z zachodnią elitą i europejskim rdzeniem, ale obejmującego również drewniano-błotnistą Europę B, charczącą niezrozumiałymi językami. I taka właśnie, austro-węgierska, jest estetyka filmowej Zubrowki: wojskowi paradują z findesieclowo zakręconymi wąsami i w austriackich mundurach, arystokracja nosi piętrowe niemieckie nazwiska i składa się – jak zauważają bohaterowie filmu – przeważnie z blondynów. Cywile przypominają jednak bohaterów „Skrzypka na dachu”: koszule bez kołnierzyka, kamizelki, kaszkiety i rozdeptane buty. Zubrowka to wiedeńskoidalne i przeróżowiutkie ciasteczka od Mendla – i wschodnioeuropejski brak stabilizacji: wieczne zagrożenie wojną i konieczność chwytania się – jak to ujmuje konsjerż Gustaw H., główny bohater filmu – okruchów cywilizacji w coraz bardziej brutalnym świecie. Zamordyzm i wąsate samochody Rurytania chwyciła i od tej pory obrazy wymyślonych krajów we wschodniej Europie, w których zamykano wszystkie stereotypowe cechy tego regionu, zainstalowały się na stałe w masowej wyobraźni Zachodu. A tło, na jakim działa się akcja rurytańskich romansów, stawało się coraz bardziej wyraziste i było coraz mocniej urealniane. Tak było np. ze wschodnioeuropejskim państwem wymyślonym przez autora „Milionów Brewstera”, George’a ­McCutcheona, który w 1901 r. stworzył Graustark. To kraj podobny do Rurytanii, tyle że o wiele mniej od niej spokojny i uwikłany w odwieczny kocioł, w którym parzy się środkowoeuropejska drobnica: Graustark wojuje z Axphainem i Dawsbergen. Za ich plecami z kolei stoją odwieczni główni rozgrywający w regionie: Niemcy i Rosja. Dynamitardzi-anarchiści nękają zamachami graustarską arystokrację, chłopi już nie są rurytańsko idylliczni, tylko co chwila urządzają powstania. Graustark to państwo biedne: wystarczy jeden bogaty (i prostacki) Amerykanin z większą kasą, by brać na serio pod uwagę kupno graustarskiego tronu. Po pierwszej wojnie światowej imperia rozsunęły się, Austro-Węgry zniknęły i do świadomości Zachodu zaczęło dobijać się więcej środkowoeuropejskiej drobnicy. Ta narodowa magma pozostawała jednak na tyle nieokreślona, że można było lepić z niej konstrukcje dowolne – byle tylko mniej więcej pasowały do stereotypu. I wymyślone kraje w Europie Środkowej zaczęły w zachodniej kulturze pączkować. Agatha Christie wymyśliła Herzoslovakię, John Buchan – Evalonię, Nevil Shute – Laevatię, a twórca Tarzana Edgar Rice Borroughs – Karlovą, Margoth i Luthę. W dużym stopniu były to nadal romanse rurytańskie, opisujące dworskie intrygi w romantycznym duchu, którego już trudno było szukać w demokratyzującej się, zindustrializowanej i odbaśniowionej Europie Zachodniej. Stopniowo jednak ten świat królów i walczących o władzę arystokratów stawał się niewiarygodny również w Rurytaniach. W „zapomnianej przez Boga” i „nieistotnej dla świata” Iksanii, sworzonej w 1936 r. przez Erica Amblera, autora książek szpiegowskich, dochodzi do przewrotu przeciw autorytarnemu reżimowi, bo od reżimów takich, w zachodnim stereotypie, roiło się w prawdziwej Europie Środkowej. Wszystkie te powstające w zachodniej popkulturze nowe Rurytanie miały cechy wspólne: leżały, z zachodniej perspektywy, za górami, za lasami, były niewielkie, biedne, względnie słabe militarnie (choć aspirowały do miana potęg) i rządzili nimi dyktatorzy. Najmocniej, wydaje się, zapisały się w masowej europejskiej świadomości dwa wymyślone wschodnioeuropejskie kraje: Borduria i Syldawia, obie ze znanej serii komiksowej o Tintinie autorstwa Herge’a. Borduria (w polskich komiksach występuje jako Skraina) to kraj rządzony przez wąsatego dyktatora, marszałka, który we francuskiej wersji komiksu nazywa się Plekszy-Gladz, a w angielskiej – Kurvi-Tasch. Wąsy marszałka to symbol, którego wszechobecność jest doprowadzona do absurdu: pojawiają się nie tylko na fladze Bordurii i na opaskach na rękawach borduriańskich wojskowych (bardzo podobnych, notabene, do opasek hitlerowskich), ale w wąsy wymodelowane są nawet zderzaki borduriańskich samochodów. Nad niektórymi literami borduriańskiego alfabetu pojawia się znak diakrytyczny w kształcie dyktatorsko-wschodnioeuropejskich wąsisk. Borduria to połączenie wszystkich stereotypowych klisz dotyczących Europy Środkowej w jedno: wąsy, zamordyzm i kult jednostki swoją drogą, ale pojawiające się w komiksie nazwy własne łączą ze sobą węgierskość (stolica – Szohod), rosyjskość (imiona typu Vladimir) i jugosłowiańskość (papierosy Mazedonia). W krajobrazie Bordurii, poza wąsatymi samochodami, znajdziemy i meczety, i totalitarny modernizm. Bordurczycy klną z niemiecka (schplug!) i noszą mundury przypominające nazistowskie. Co można, z jednej strony, uznać za resztki rurytańskiej wersji niemieckiej Mitteleuropy, ale z drugiej strony mogłoby też świadczyć o tym, że z punktu widzenia Europy naprawdę zachodniej (Herge był Belgiem) cała ta niemiecka awantura z nazizmem była sprawą w gruncie rzeczy przynależną do szeroko pojętego Wschodu. Z kolei Syldawia to twór zdecydowanie turecki: dwór królewski zorientalizowany, po wsiach – minarety, chłopi – jak z bałkańskich pocztówek z XIX w., a w lasach – zbóje w baranicach. Gdzie leży Rurytania? „Grand Budapest” kręcono, co prawda, w Goerlitz, ale – jak po wywiadach opowiadają twórcy filmu – prawdziwą inspiracją dla Zubrowki były czeskie Karlowe Wary. To właśnie tam stoi pierwowzór Grand Budapestu – hotel Pupp, i to karlowarski jeleń pręży się na skale na plakacie Grand Budapest. I to jest właściwe miejsce, bo Rurytania pierwotnie była lokowana właśnie w tych okolicach: u Hope’a do Streslau, stolicy Rurytanii, dojeżdża się w parę godzin pociągiem z Drezna. Zresztą samo Streslau zapewne nieprzypadkowo brzmi jak stosunkowo nieodległy od Karlowych Warów Breslau. Leżałaby zatem pierwotna Rurytania na granicy Austrii i Prus, w podejrzanie słowiańskich regionach rządzonych przez wschodnią wersję Niemców. Później przesuwa się na wschód: w filmowej adaptacji „Więźnia Zendy” z 1937 r. leży na trasie Orient Ekspresu, pomiędzy Wiedniem a Bukaresztem. Europa wiedziała, że ani w Czechosłowacji, ani nawet w Polsce władzy nie zdobywa się tak, jak to bywa w dworskich romansach: w wyniku otrucia stryjca-księcia czy wżenienia się w dynastię. Już nawet starszy o kilka lat od Rurytanii Graustark leżał nie między Pragą a Berlinem, ale gdzieś w rumuńskich Karpatach. I właśnie na Bałkany, do tego odległego, egzotycznego worka wrzucane są kolejne Rurytanie: Karpatia stworzona w latach 50. przez Terrence’a Rattigana, Carpania z filmu „Wielki wyścig” Blake’a Edwardsa z 1965 r. czy Evarchia z „Palace Without Chairs” Brigid Brophy z 1978 r. Do Rurytanii dobiera się w końcu rewolucja: w wydanej w 1924 r. książce „East of the Setting Sun” komuniści mordują królewską rodzinę w Graustarku i, poduszczani przez Rosję Radziecką, instalują władzę rad. Czerwone flagi dotarły zresztą również do Zubrowki: po przejęciu władzy przez komunistów przemianowano stolicę państwa – Lutz – na Lutzgrad, i w ogóle wszystko się zesłowiańszczyło: ze strony internetowej filmu dowiedzieć się można, że zamiast pisanego szwabachą dziennika „Trans-Alpine Yodel”, zaczęła wychodzić gazeta o nagłówku w cyrylicyzowanej czcionce. Przy dniach tygodnia na głównej stronie zaczęto dopisywać ich słowiańsko brzmiące odpowiedniki. Partyzanci na zdjęciach wyglądają jak rosyjscy chłopi: rubaszki przepasane pasem, luźne spodnie i wysokie buty. Wniosek: wystarczy niemieckojęzyczną Rurytanię mocniej posmarować słowiańską estetyką, a otrzymamy Rurytańską Republikę Radziecką, sama ta estetyka bowiem wydaje się Zachodowi równie komunistyczna co Marks, Engels i Lenin wzięci do kupy. W 1957 r. w disneyowskich opowieściach o Kaczorze Donaldzie pojawiła się Brutopia – karykatura Związku Radzieckiego. Jak wskazuje nazwa, nie jest państwem obchodzącym się z obywatelami w białych rękawiczkach. I jak nakazuje wschodnioeuropejska tradycja, jest biedna jak mysz kościelna, toteż co rusz zasadza się na majątek wuja Kaczora Donalda, Sknerusa McKwacza. Pomimo biedy Brutopia się zbroi i ma program kosmiczny: marzy bowiem o podboju całego świata. Brutopijczycy – ludzie radzieccy mają grubo ciosane twarze i prostackie maniery. Napisy w Brutopii stylizowane są na cyrylickie, a nazwy – na słowiańskie. W 1983 r. Malcolm Bradbury napisał książkę „Kursy wymiany”, w której młody angielski lingwista odwiedza państwo Slaka leżące za żelazną kurtyną. Państwo jest komunistyczne, totalitarne i panuje w nim atmosfera kafkowskiego absurdu w demoludowym wydaniu. Portal „Bucharest Life”, którego redaktorzy uznali, że Slaka to alegoria ceauŞescowskiej Rumunii, zachwyca się idealnym oddaniem przez autora rumuńskiej rzeczywistości lat 80.: „wszechobecni mężczyźni w długich płaszczach czytający gazety, tlenione blondynki w barach hotelowych, beznadziejna obsługa i bizantyńska biurokracja”. Ale klasyczna Rurytania nie zniknęła. W 1985 r., w popularnym serialu „Dynastia”, pojawił się tajemniczy książę z równie tajemniczego kraju: Mołdawii. Dla przeciętnego Amerykan